Γι’ αυτή την ταινία γίνεται πολύς λόγος τους τελευταίους μήνες στα Βαλκάνια μιας και ξυπνάει άγριες μνήμες, διχάζει πάλι κι ήθελα πολύ να τη δω για να έχω άποψη. Τα κατάφερα πριν λίγες νύχτες και γι’ αυτό σας γράφω σήμερα. Μα μας αφορά ένα τέτοιο θέμα; θ’ αναρωτηθείτε ίσως, αν δε γνωρίζετε ορισμένα γεγονότα. Ναι, μας αφορά είν’ η απάντηση και πολύ μάλιστα. Γιατί στην Σρεμπρένιτσα (Srebrenica) υψώθηκε κι η ελληνική σημαία. Ας τα πάρουμε όμως τα πράγματα απ’ την αρχή. Κεντρική ηρωίδα της ταινίας, που σκηνοθέτησε η Γιασμίλα Ζμπάνιτς (Jasmila Žbanić), είναι μια Βόσνια μεταφράστρια των Ηνωμένων Εθνών, η Aida (την υποδύεται η Jasna Djuricic) που προσπαθεί να σώσει την οικογένειά της, δηλαδή τον άντρα της και τους δυο γιους της. Αναπαριστώνται στην ταινία, τα όσα διαδραματίστηκαν λοιπόν, στο στρατόπεδο του Ποτότσαρι (Potočari) που ήταν υπό τον έλεγχο των Ολλανδών κυανόκρανων, λίγο πριν κι αφού οι Σέρβοι κατέλαβαν την πόλη. Επικεφαλής εκεί ήταν ο Συνταγματάρχης Τόμας Κάρρεμανς (Colonel Thomas Karremans).
Ίσως κάποι@ έχετε δει ντοκιμαντέρ από ‘κεινη την εποχή κι άλλ@ όχι. Δε ξέρω φυσικά τι θυμάστε απ’ αυτά ακόμη κι όσ@ τα είδατε, αλλά εγώ θυμάμαι για παράδειγμα, σ’ ένα που προβλήθηκε απ’ το BBC 4 τον αυτάρεσκο Ράσκο Μλάντιτς (Rasko Mladić) να προσφέρει τσιγάρο στον εμφανώς αμήχανο και φοβισμένο Κάρρεμανς, παίζοντας μαζί του το παιχνίδι της γάτας με το ποντίκι, λέγοντας του ειρωνικά και μ’ όλη την αίσθηση της υπέροχης του «Μη φοβάσαι, δε θα ‘ναι το τελευταίο σου!» Υπήρχαν κάμερες τότε κι έχουν καταγραφεί τα γεγονότα. Δε μιλάμε δηλαδή για εικασίες κι έχει σημασία αυτό. Ούτε το ανακαλώ για να δικαιολογήσω τον Κάρρεμανς, που ένα πιόνι ήταν κι αυτός, αλλά για να καταλάβετε πόσο περίπλοκη ήταν η κατάσταση. Μου το θύμισε όλη η ταινία μάλιστα, αυτό ειδικά το ντοκιμαντέρ αλλά υπάρχουν κι άλλα που μπορείτε να δείτε αν ψάξετε. Κι η σκηνοθέτης επικεντρώνεται στο πώς τα βίωσε αυτά τα γεγονότα μια γυναίκα, μια μητέρα κι είναι σα να αντιπροσωπεύει όλες τις γυναίκες της Σρεμπρένιτσα το απολύτως βασισμένο σε αληθινά περιστατικά, σενάριο της.
Στην Σρεμπρένιτσα, στο Ποτότσαρι για την ακρίβεια, είχαν εγκλωβιστεί χιλιάδες πρόσφυγες και τα Ηνωμένα Έθνη δεν κατάφεραν να τους προστατέψουν παρά τις υποσχέσεις που τους είχαν δοθεί. Κάποι@ είχαν καταφύγει σκόπιμα και ηθελημένα εκεί. Δεν ήταν λίγ@. Από μια στιγμή και μετά όμως, οι πόρτες του στρατοπέδου έκλεισαν καθώς ειπώθηκε ότι δε χωρούσε άλλους ο χώρος (η μόνη εξαίρεση που θα γινόταν ήταν για γυναίκες με μωρά), κι έμειναν χιλιάδες απέξω (κι άλλοι τόσοι άντρες κατέφυγαν στα γύρω βουνά), ενώ οι υπεύθυνοι ένιπταν τας χείρας τους. Κι έχει σημασία να θυμόμαστε όχι μόνο ποιοι έκαναν κάτι, αλλά και ποιοι δεν έκαναν τίποτα. Ποιοι αποδείχτηκαν κατώτεροι των περιστάσεων κι έχουν σοβαρότατες ευθύνες. Κι είναι φανερό ότι την ενδιαφέρει την σκηνοθέτιδα πολύ, να το δείξει κι αυτό.
Στην περιοχή πάντως τότε βρισκόταν κι Έλληνες εθελοντές (;), παραστρατιωτικοί δηλαδή ακροδεξιοί εθνικιστές (δεν είναι δική μου εικασία, υπάρχουν φωτογραφίες όπου φαίνεται να χαιρετούν ναζιστικά, κάποιοι δήλωσαν και περήφανα μέλη της Χρυσής Αυγής), που πολεμούσαν στο πλευρό των Σερβοβόσνιων. Δεν υπάρχει καμία αναφορά γι’ αυτούς στην ταινία (κάποιοι αγνοούνται ακόμη, ένας τους έγραψε βιβλίο, κτλ), αλλά σίγουρα οι κάτοικοι των Βαλκανίων δε ξεχνούν την εποχή που κυριάρχησε στην Ελλάδα η ιδέα «Σύνορα με την Σερβία» κι ο Ράντοβαν Κάρατζιτς (Radovan Karadžić) δήλωνε «Έχουμε το Θεό και τους Έλληνες!». Μου το δείχνει αυτό σχεδόν πάντα όταν ταξιδεύω η θερμή υποδοχή των Σέρβων κι η αυθόρμητη στιγμιαία μόνο, ευτυχώς, επιφύλαξη αντίστοιχα, των Βόσνιων απέναντι μου, καθαρά λόγω εθνικότητας.
Πώς να πω ότι δεν έχουν δίκιο; Κι όμως, στο Σαράγεβο (Sarajevo), στου οποίου την πολιορκία έλαβαν επίσης μέρος Έλληνες, διάλεξα να μείνω σε μουσουλμανική συνοικία κι οι άνθρωποι ήταν ευγενικότατοι και φιλικότατοι το διάστημα που παρέμεινα εκεί, παρά το ότι φυσικά δεν αποκλείω το γεγονός του να έκαναν και δεύτερες σκέψεις. Τα αφηγήματα βλέπετε, καλά κρατούν. Την έχω δει αρκετά θα έλεγα τη Βοσνία (υπάρχουν αναρτήσεις σχετικές εδώ) λοιπόν κι έχω μια ιδέα, όπως κι ενδιαφέρον για όσα συμβαίνουν ευρύτερα στα Βαλκάνια. Στην Σρεμπρένιτσα πάντως, ακόμη δεν έχω πάει κι ας είναι στα σχέδια μου. Ξέρω ότι κυριαρχούν στο τοπίο τα νεκροταφεία. Και στο Σαράγεβο άλλωστε γεμάτοι είναι οι λόφοι, είναι παρόντες παντού οι νεκροί. Αναρτημένα τα ονόματά τους έξω από πολλά κτίρια, τα σημάδια απ’ τις σφαίρες στους τοίχους ακόμη εκεί, ακόμη κι ειδικές ξεναγήσεις στα μέρη που σχετίζονται με τον πόλεμο γίνονται (ας όψεται η μόδα του war tour).
Σας τα γράφω αυτά, για να έχετε μια εικόνα της κατάστασης σήμερα. Ναι, είναι κι η Νεκροπολιτική στη μέση και φυσικά δεν το ξεχνάω, αλλά για την ώρα, ας μείνουμε στα της ταινίας. Αναπαριστώντας λοιπόν τα γεγονότα, η σκηνοθέτιδα, Jasmila Žbanić, δείχνει τον ηθοποιό που υποδύεται το Μλάντιτς να δίνει εντολή στους στρατιώτες του να μοιράσουν ψωμί, σοκολάτες και αναψυκτικά στους πρόσφυγες που βρισκόταν έξω απ’ τις πύλες του στρατοπέδου στο Ποτότσαρι και να τους διαβεβαιώνει ο ίδιος, ότι θα τους διαθέσει τα μέσα για να φύγουν. Τους ζητούσε να μη φοβούνται καθόλου. Έτσι ακριβώς έγινε όντως τότε. Αυτό καταγράφηκε και στις κάμερες, αλλά ότι ακολούθησε ήταν ο διαχωρισμός αντρών και γυναικών κι ακολούθως δυστυχώς η σφαγή. Ο Κάρρεμανς αποχώρησε χαμογελαστός κι ανακουφισμένος παίρνοντας τα δώρα που του πρόσφερε ο Μλάντιτς, οι κυανόκρανοι είχαν επιδοθεί σε χορούς, οι κάμερες ήταν πάντα εκεί κι οι εκτελέσεις είχαν αρχίσει. Το είπαν κάποιες γυναίκες στον Κάρρεμανς πριν φύγει, πως στρατιώτες του Σερβοβοσνιακού στρατού σκότωναν άντρες εν ψυχρώ, αλλά δεν τις πίστεψε, όπως παραδέχτηκε αργότερα.
Αυτά είναι τα γεγονότα λοιπόν, αλλά οι γενικεύσεις δεν μ’ άρεσαν ποτέ. Για μένα είναι αδιαμφισβήτητα, αλλά δεν ενστερνίζομαι κιόλας την άποψη ότι οι Σέρβοι ήταν οι μακελάρηδες των Βαλκανίων, γιατί δεν χωράνε κάποιοι άλλοι σ’ αυτό το αφήγημα. Ποιοι; Απλούστατα οι άλλοι Σέρβοι που διαδήλωναν στο Βελιγράδι εναντίον του πολέμου, οι Σέρβοι που βοήθησαν τους μουσουλμάνους γείτονες τους να διαφύγουν κι όσ@ έστελναν κρυφά τρόφιμα στο Σαράγεβο όσο διαρκούσε η πολιορκία. Οι Σέρβοι επίσης που διώχθηκαν κι εκτελέστηκαν σ’ άλλες περιοχές της πρώην Γιουγκοσλαβίας, όπως το Κοσσυφοπέδιο, που είδαν τα σπίτια τους να καταστρέφονται, τις εκκλησίες τους να καίγονται κι έχασαν για πάντα δικούς τους. Αλλά κάπως έτσι, άνθρωποι που συμβίωναν ειρηνικά για χρόνια, που ερωτεύονταν και παντρεύονταν (γεγονός είναι κι οι πάμπολλοι μεικτοί γάμοι), χωρίς να τους απασχολεί το διαφορετικό τους θρήσκευμα, βρέθηκαν απέναντι ν’ αλληλοσκοτώνονται. Γιατί έτσι είναι οι πόλεμοι κι οι Μεγάλες Ιδέες είναι που μακελεύουν. Πάντα χρειάζονται βέβαια κι οι αποδιοπομπαίοι τράγοι κι αν δεν υπάρχουν, τους κατασκευάζουν, δε χάθηκε ο κόσμος. Το έχω κι αυτό υπόψη.
Στην Σρεμπρένιτσα, επίσης όμως, εκτός απ’ τους Ολλανδούς και τους Έλληνες, έχει σημασία να θυμόμαστε πως ήταν κι οι Κροάτες κι έπαιξαν κι αυτοί το ρόλο τους. Άσχημα παιχνίδια βέβαια, μιας κι αναφέρομαι στους Κροάτες (τους οποίους υποστήριζαν πολύ οι Γερμανοί), μήπως δεν παίχτηκαν απ’ την άλλη και σε βάρος τους, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας του Βούκοβαρ (Vukovar); Πώς να μην το μετρήσουμε κι αυτό; Όπως και τις πεποιθήσεις που υπήρχαν και υπάρχουν ότι έπρεπε να θυσιαστεί το Βούκοβαρ για να κερδηθεί η διεθνής συμπάθεια; Καταλαβαίνετε τώρα πόσο δύσκολες είναι οι απόλυτες κρίσεις; Η Αμερική έκανε γενικώς τις κινήσεις της στην σκακιέρα των Βαλκανίων κι η ..πολιτισμένη Ευρώπη, παρακολουθούσε απ’ τις οθόνες της… Αμφιβάλλει κανείς ότι βόλευε πολλούς (ναι και την Ελλάδα), ο διαμελισμός της Γιουγκοσλαβίας; Για όλους αυτούς τους λόγους, δε βλέπω την εικόνα ασπρόμαυρη. Αυτή είναι λοιπόν, η δική μου γνώμη.
Μεγάλο ρόλο φυσικά έπαιξε κι ο ίδιος ο Μλάντιτς, που ξεκάθαρα μιλούσε για εκδίκηση εναντίον των μουσουλμάνων. Αλλά και τον τρόπο που απευθυνόταν στους στρατιώτες του να δείτε απ’ τα ντοκιμαντέρ που ανέφερα στην αρχή, όλο και κάτι θα καταλάβετε. Η διαφθορά της εξουσίας, η προσωπικότητα κι ο χαρακτήρας του, ίσως όλα να συνέβαλαν. Σε λίγες μέρες, δηλαδή στις 8 Ιουνίου θ’ ακουστεί η τελική ετυμηγορία της δίκης του. Η Ιστορία θα τον κρίνει. Αρκετές απ’ τις μητέρες όμως που έχασαν τα παιδιά τους δε ζουν πια για να δικαιωθούν. Κάποιες δεν τα βρήκαν ποτέ για να τα θάψουν, άλλες τα βρήκαν κομματιασμένα, οι περισσότερες ζουν με τις φωτογραφίες τους μόνο για συντροφιά και όταν ανακαλύπτονται ομαδικοί τάφοι καλούνται να δουν, κάθε φορά, αν αναγνωρίζουν τους δικούς τους απ’ ό,τι απέμεινε απ’ αυτούς. Εδώ μπορείτε να διαβάσετε τι βίωσαν και βιώνουν, αλλά και τι πέτυχαν ως τώρα κι εγώ μεταφράζω ένα μικρό μόνο απόσπασμα:
«Οι γυναίκες έχουν κερδίσει ισχυρή φήμη για την εκστρατεία τους για την αλήθεια (campaign of truth-telling). Συμμετείχαν σε υποθέσεις εναντίον των Ηνωμένων Εθνών και των Κάτω Χωρών για φερόμενη αμέλεια από τα ολλανδικά στρατεύματα του ΟΗΕ, που επέτρεψαν να σκοτωθούν οι Βόσνιοι. Έπεισαν επίσης το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο να εγκρίνει ψήφισμα που να καλεί όλες τις χώρες της ΕΕ να σηματοδοτήσουν την 11η Ιουλίου ως την ημέρα μνήμης της γενοκτονίας της Σρεμπρένιτσα».
Μιας και με αφορμή την ταινία πάντως, εξηγώ όλα αυτά, και δε θα μπορούσε να γίνει αλλιώς, ν’ αναφερθώ και σ’ αυτό το βιβλίο της Ρούζα Φωτιάδη (Ruža Fotiadis) που τιτλοφορείται «Traditional Friends and Orthodox Brothers” – Greek-Serbian Friendship in the 1990s between Discourse and Praxis» (Göttingen: Wallstein-Verlag, 2014). Καταγράφει πολλούς σταθμούς της σχέσης των δύο χωρών και θα σας βοηθήσει αν θέλετε να ξέρετε περισσότερα. Σε πρόσφατο αφιέρωμα της Frankfurter Allgemeine Zeitung που υπάρχει κι εδώ στα ελληνικά, σχολιάστηκε πάντως μία παράλειψή του από Γερμανό δημοσιογράφο: «(…)το 1941, η υπό σερβικό έλεγχο Γιουγκοσλαβία, προκειμένου να συμμετάσχει στον άξονα Γερμανίας-Ιταλίας-Ιαπωνίας, είχε ζητήσει από τον Χίτλερ γραπτή διαβεβαίωση ότι θα προσαρτήσει τη Θεσσαλονίκη…» Αυτό, για να έχετε πλήρη εικόνα.
Και να που φτάνει στο τέλος της κι αυτή η μεγάλη ανάρτηση που εσκεμμένα δε θέλησα να σπάσω σε μικρότερα μέρη… Τι γνώμη έχω λοιπόν για την ταινία; Δεν είναι φανερό; Την προτείνω ανεπιφύλακτα. Την βρήκα καθηλωτική, βαθιά συγκινητική (με λιτά μέσα μάλιστα το πετυχαίνει αυτό) κι αφυπνιστική για όσ@ δε γνωρίζουν τι συντελέστηκε τότε στην Σρεμπρένιτσα. Καταλαβαίνω γιατί βραβεύτηκε. Να τη δείτε. Κλείνοντας πάντως, να θυμίσω κι αυτή τη λεπτομέρεια για τις συναδέλφισσες και τους συναδέλφους του χώρου της ψυχικής υγείας: ο Ράντοβαν Κάρατζιτς ήταν ψυχίατρος. Και ποιητής δυστυχώς, αλλά θα σταθώ στην πρώτη του ιδιότητα. Κρυβόταν λοιπόν απ’ το 1996, ασκούσε όμως το επάγγελμά του κανονικά, ως Δόκτωρ Ντράγκαν Ντάμπιτς και παρίστανε μάλιστα το σύγχρονο γκουρού μέχρι το 2008 που συνελήφθη. Στο βιβλίο του Γιώργου Στάμκου «Άγνωστη Σερβία» θα βρείτε ένα ολόκληρο κεφάλαιο γι’ αυτόν με όλες τις λεπτομέρειες απ’ τη δράση του προπολεμικά και μεταπολεμικά ως «ειδικού» κι ένα ακόμη για το «βρυκόλακα» Μιλόσεβιτς. Είναι κι αυτά πολύ διαφωτιστικά.-
