Μια πρώτη απόπειρα πλοήγησης στη νέα στροφή της νεκροπολιτικής. Από συζητήσεις με φίλους/ες, και συντρόφους/σσες… από ημερολόγια και βιβλία που ξεφύλλισα για να σταθώ όρθιος… Ανάγκη για αλληλεγγύη και άνοιγμα στην εποχή που, όπως λέει και ο Raul Vaneigham, «έξω το φέρετρο, μέσα η τηλεόραση, το παράθυρο ανοιχτό σε έναν κλειστό κόσμο!» Παράθυρα ανοικτά κόσμος κλειστός.. Καιρός για μοίρασμα…
Mέσα στον φόβο και στις υποψίες,
με ταραγμένο νου και τρομαγμένα μάτια,
λυώνουμε και σχεδιάζουμε το πώς να κάμουμε
για ν’ αποφύγουμε τον βέβαιο
τον κίνδυνο που έτσι φρικτά μας απειλεί.
Κι όμως λανθάνουμε, δεν είν’ αυτός στον δρόμο
ψεύτικα ήσαν τα μηνύματα
(ή δεν τ’ ακούσαμε, ή δεν τα νοιώσαμε καλά).
Άλλη καταστροφή, που δεν την φανταζόμεθαν,
εξαφνική, ραγδαία πέφτει επάνω μας,
κι ανέτοιμους — πού πια καιρός — μας συνεπαίρνει.
Κωνσταντίνος Καβάφης «Τελειωμένα»
Περπατάς και μια κυρία σταματάει. Κρατάει τη μάσκα της και με αυτήν και την ανάσα της. Σε χωρίζουν δύο μέτρα αλλά την βλέπεις δεν αναπνέει. Το είπε και ο πρωθυπουργός: «να περπατάτε σαν να έχετε ήδη τον ιό και δεν πρέπει να τον μεταφέρετε σε άλλους». Ανοίγεις τον υπολογιστή και σε δευτερόλεπτα νιώθεις ένα μικρό γαργαλητό στο λαιμό και ήπιο ξηρό βήχα. Τον κλείνεις και μαζί του και τις ιστοσελίδες που μετράνε νεκρούς και σπέρνουν μηνύματα κοινωνικού κανιβαλισμού και λίγο μετά το γαργαλητό υποχωρεί. Αν σήμερα κάποιοι διαπιστώνουν πως το φτάρνισμα ενός Κινέζου, προκαλεί κατάρρευση στο χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης κι όλοι μιλάνε για χαοτικά συστήματα, πώς γίνεται να μην υποψιαζόσαστε πως ίσως το κράτημα στην ανάσα ενός ανθρώπου προκαλεί βήχα σε κάποιον άλλο… Εξωτερικεύουμε το θάνατο, εσωτερικεύουμε την αρρώστια, κινούμαστε στην καλύτερη περίπτωση ως άρρωστοι και στη χειρότερη ως ζωντανοί νεκροί. Η εδώ και μερικές δεκαετίες άνοδος των σχετικών με τα ζόμπι τηλεοπτικών και κινηματογραφικών παραγωγών μοιάζει πλέον κατανοητή: «οι νεκροί ποτέ δεν πεθαίνουν». Ας κοιμηθούμε ήσυχα..
Δύο μέτρα.. Τόσο αντιστοιχούν στον καθένα μας για τη διατήρηση της δημόσιας υγείας. Κι ενώ όλο και πιο πολύ αναγνωρίζεται η συμπλοκότητα των θανατηφόρων προβλημάτων που γεννά η καπιταλιστική μηχανή τόσο πιο γραμμικά είναι τα μέτρα που αναγγέλλονται χωρίς να υπάρχει καμία άλλη φροντίδα ή μέριμνα. Δύο μέτρα… Όμως δεν υπάρχει ούτε ένα μέτρο εδάφους που να είναι αδιάφορο για τον κοινωνικό έλεγχο (για το καλό της δημόσιας υγείας). Αυτό που προς το παρόν μοιάζει σαν «κατάσταση εξαίρεσης» πιθανόν να είναι η επερχόμενη κανονικότητα. «Για το καλό όλων». Δύο μέτρα….και δύο σταθμά. Όσο γρήγορα εφαρμόζονται τα μέτρα απαγόρευσης άλλο τόσο αργά κινείται η προετοιμασία του συστήματος υγείας. Όσο κάποιοι πληρώνουν για ένα τεστ άλλο τόσο άλλοι θα εγκαταλειφθούν στον οικιακό τάφο τους. Δύο μέτρα και δύο σταθμά . Γιατί μπορεί να είναι όλοι ίσοι στον ιό δεν είναι όμως στο σύστημα υγείας και στις υπηρεσίες. Δεν έχουν όλοι τηλεδουλειά για να πληρώσουν το νοίκι τους και τους λογαριασμούς τους. Όσο η ρητορική του πολέμου εισβάλει στην καθημερινότητά μας και όλοι θέλουν να νοιώθουν ήρωες άλλο τόσο απομακρύνεται η ρητορική της αλληλοβοήθειας και της φροντίδας. Όχι από τα μετόπισθεν στο μέτωπο όσο από άνθρωπο σε συνάνθρωπο. Οποιασδήποτε τάξης, φύλου, φυλής και ηλικίας. Τώρα και πάντα.
Αναδεικνύεται ως κεντρική η έννοια της ατομικής ευθύνης όμως αν «η μάθηση δεν είναι μεταφορά πληροφορίας αλλά αποτελεί μια σχεσιακή συναισθηματική και διαλογική διεργασία που περιλαμβάνει, κατ’ ανάγκην, την προσωπική ευθύνη», τότε μάλλον συγχέουμε (και επιδέξια μας προτρέπουν σε αυτό) την υπακοή σε κρατικές ντιρεκτίβες με την προσωπική ευθύνη. Ο Giorgio Agamben από την Ιταλία είπε λίγες μέρες πριν: «Η γυμνή ζωή –και ο φόβος μην την χάσουν– δεν είναι κάτι που ενώνει τους ανθρώπους, αλλά τους τυφλώνει και τους χωρίζει. Τα άλλα ανθρώπινα πλάσματα… εκλαμβάνονται τώρα μόνον ως δυνητικοί μεταδότες της μόλυνσης που πρέπει πάση θυσία να αποφεύγονται και από τους οποίους πρέπει να τηρείται απόσταση τουλάχιστον ενός μέτρου. Οι νεκροί –οι νεκροί μας– δεν έχουν το δικαίωμα μιας κηδείας και δεν είναι σαφές τι γίνονται τα πτώματα των αγαπημένων μας προσώπων. (…) Τι απογίνονται οι ανθρώπινοι δεσμοί σε μια χώρα που εξοικειώνεται με το να ζει με έναν τέτοιο τρόπο, ποιος ξέρει για πόσον καιρό; Και τι πράγμα είναι μια κοινωνία που δεν έχει άλλη αξία από εκείνη της επιβίωσης;»
Ενδεικτικό παράδειγμα πως σε όλο τούτο το συναισθηματικό, ψυχολογικό φορτίο των από τα κάτω, η απάντηση που μέχρι σήμερα έχει δοθεί (από τα πάνω) είναι το «πρωτοποριακό σύστημα ψυχιατρικής». Μια καλή δηλαδή ευκαιρία να προωθηθεί γρήγορα και στα μουλωχτά η 5G τεχνολογία παρά τις εκκλήσεις επιστημόνων (μάλλον όχι τόσο πειστικών όσο των επιδημιολόγων) για αναστολή της ανάπτυξης των δικτύων 5G έως ότου οι πιθανοί κίνδυνοι για την ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον να έχουν διερευνηθεί πλήρως από επιστήμονες ανεξάρτητους από τη βιομηχανία. Ποια όμως είναι η σχέση επιστήμης και κοινωνίας τελικά; Παρακαλάμε για περισσότερη τεχνολογία και τα αφεντικά θα την φέρουν αλλά έχει κανείς αναρωτηθεί σχετικά με την επίδραση στις ανθρώπινες σχέσεις και το νέο είδος «σχετίζεσθαι» που πιθανόν αυτή «θα παράξει» ειδικά με την απόσταση ως τρόπος να είσαι συναισθηματικά κοντά με τον άλλο, να του δείξεις το νοιάξιμό σου. Τρόπος που συμπυκνώνεται στην πρόταση «όσο πιο πολύ σε νοιάζομαι, τόσο πιο μακριά σου μένω»;
Ακόμα και η απόσταση πλέον δεν είναι παρά σημείο της απειλής. Ο κίνδυνος είσαι εσύ. Η επίκληση της δημόσιας ασφάλειάς και ειδικά ο τρόπος με τον οποίο αυτή γίνεται από τα δημοσιογραφικά σάιτ πυροδοτεί έναν διαπροσωπικό αλλά ΚΑΙ ενδοατομικό εμφύλιο πόλεμο. Δεν εκπλήσσει κανένα, λέει πάλι ο Agamben, ότι, με τον ιό, γίνεται λόγος για πόλεμο. Τα προβλεπόμενα μέτρα έκτακτης ανάγκης μάς υποχρεώνουν εκ των πραγμάτων να ζούμε σε συνθήκες απαγόρευσης κυκλοφορίας. Αλλά ένας πόλεμος με έναν εχθρό αόρατο που μπορεί να φωλιάζει σε κάθε άνθρωπο είναι ο πιο παράλογος από όλους τους πολέμους. Είναι, στην πραγματικότητα, ένας εμφύλιος πόλεμος. Ο εχθρός δεν είναι έξω, είναι μέσα μας.
Ο εχθρός είναι μέσα μου. Δεν πέρασε μια δεκαετία από την εποχή που μάθαμε πως «μαζί τα φάγαμε» κι η ενοχή επανέρχεται. Σύμφωνα με τον Raul Vaneigem «κατά τη διάρκεια των μεγάλων επιδημιών πανώλης του παρελθόντος, οι άνθρωποι έκαναν μετάνοιες και διακήρυτταν την ενοχή τους μαστιγώνοντας τους εαυτούς τους. Μήπως δεν έχουν και οι διαχειριστές της παγκόσμιας απανθρωποποίησης συμφέρον να πείσουν τους ανθρώπους ότι δεν υπάρχει διέξοδος από την άθλια μοίρα που τους επιφυλάσσεται; Ότι τους έχει μείνει μόνο το μαστίγιο της εθελοντικής σκλαβιάς; Το μόνο που κάνει η τρομερή μιντιακή μηχανή είναι να αναμασά το παλιό ψέμα της ουράνιας, ανεξιχνίαστης, αναπόφευκτης προσταγής όπου το τρελό χρήμα έχει αντικαταστήσει τους αιμοδιψείς και ιδιόρρυθμους θεούς του παρελθόντος.»
Ας δεχτούμε όμως, χάριν της συζήτησης, πως όλα τούτα είναι αναγκαία. Ας δεχτούμε, καλή καρδιά, τα συγκινητικά λόγια του εκπρόσωπου του Υπουργείου Υγείας, Καθηγητή Σωτήρη Τσιόδρα πως «το θαύμα της ιατρικής επιστήμης του 2020 είναι η παράταση της ποιοτικής επιβίωσης αυτών των ατόμων, πολλοί από τους οποίους είναι μανάδες και πατεράδες μας, είναι γιαγιάδες και παππούδες. Η απάντηση είναι πως τιμούμε όλους, σεβόμαστε όλους, προστατεύουμε όλους αλλά κατ’ εξοχήν αυτούς. Δε μπορούμε να υπάρχουμε, ούτε να έχουμε ταυτότητα χωρίς αυτούς.» Ας δεχτούμε πως εναλλακτικές που θα αφορούσαν τη στόχευση στις ομάδες υψηλού κινδύνου δεν υπάρχουν. Αυτό λοιπόν είναι μόνο η ταυτότητά μας; οι παππούδες κι οι γιαγιάδες μας; Βέβαια στην πατρίδα της Θάτσερ ο συμπεριφορικός κοινωνιολόγος Robert Dingwall ως σύμβουλος της βρετανικής κυβέρνησης μας προτρέπει να ξεμπερδεύουμε: «Πολλοί αδύναμοι γέροντες θα μπορούσαν να δουν τη λοίμωξη του Covid-19 σαν ένα σχετικά γαλήνιο τέλος, σε σύγκριση, φερειπείν, με το να παραμείνουν για πολλά χρόνια σε άνοια, ή σε σύγκριση με μερικούς καρκίνους.» Άντε γιατί γίναμε πολλοί σε τούτο τον πλανήτη…
Προς το παρόν στα δικά μας μέρη ακόμα σεβόμαστε (;) τους ηλικιωμένους αλλά τούτη η κρίση είναι μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να ξεχάσουμε τους άλλους. Πού είναι λοιπόν η περιβόητη κοινωνική ευθύνη για τους εγκλωβισμένους στη Μόρια και στα υπόλοιπα κλειστά (και επίσημα πλέον) στρατόπεδα συγκέντρωσης; Πού είναι η περιβόητη κοινωνική ευθύνη για τους χιλιάδες άστεγους που δε «θα μείνουν σπίτι»; Πού είναι κοινωνική ευθύνη για τους εγκλωβισμένες γυναίκες σε συνθήκες ενδοοικογενειακής βίας, για τους χιλιάδες ανθρώπους που, όπως αναφέρει μια πρόσφατη μελέτη στο ιατρικό περιοδικό «The Lancet», για τους οποίους «η απομόνωση και η απομόνωση διαρκείας μπορούν να οδηγήσουν σε μετατραυματικό στρες, άγχος, κατάθλιψη, αλλά επίσης σε κόπωση, πτώση ηθικού του κοινού και δημόσια αντίδραση τελικά». Όμως στην αλγοριθμοποιημένη εποχή της καταμέτρησης θυμάτων και κρουσμάτων έννοιες όπως αλληλεγγύη, φροντίδα, απώλεια ελευθερίας, αβεβαιότητα, (αυτό-)φροντίδα από την στιγμή που δεν είναι αριθμοί στην ατζέντα των μίντια δεν προσμετρώνται, τουλάχιστον, όχι μέχρι να γίνουν αυτοκτονία, διάγνωση ψυχιατρική κοκ.
Αντί λοιπόν να αναρωτηθούμε για το πως θα «τιμούμε όλους, σεβόμαστε όλους, προστατεύουμε όλους» καθόμαστε να βομβαρδιζόμαστε από θάνατο με κάθε τρόπο. Νεκροπολιτική. Η ζωή μας, έλεγε ο Χρόνης Μίσισος, μια φορά μάς δίνεται, άπαξ, που λένε, σαν μια μοναδική ευκαιρία: «Τουλάχιστον μ’ αυτή την αυτόνομη μορφή της δεν πρόκειται να ξανα-υπάρξουμε ποτέ. Κι Εμείς τι την κάνουμε ρε, αντί να τη ζήσουμε; Τι την κάνουμε; Τη σέρνουμε από δω κι από κει δολοφονώντας την…Οργανωμένη κοινωνία, οργανωμένες ανθρώπινες σχέσεις. Μα αφού είναι οργανωμένες, πώς είναι σχέσεις; Σχέση σημαίνει συνάντηση, σημαίνει έκπληξη, σημαίνει γέννα συναισθήματος, πώς να οργανώσεις τα συναισθήματα…» Κι όμως τούτα είναι που η κρατική εξουσία ζητάει να οργανωθούν σήμερα από έναν πρωθυπουργό που φιλοδοξεί να μείνει στην ιστορία ως «ο ηγέτης που ωρίμασε βίαια μια απείθαρχη κοινωνία». Είναι όμως τόσο πιθανόν να ωριμάσει μια κοινωνία βίαια όσο πιθανόν είναι να μεγαλώσει ένα λουλούδι αν το τραβήξεις με τανάλια.
Τελικά στο πλαίσιο του σύγχρονου καπιταλισμού μπορεί να μάθαμε να χειριζόμαστε τα συναισθήματά μας πιο δεξιοτεχνικά αλλά αυτό δεν φαίνεται να μας έφερε πιο κοντά (Eva Illouz). Αντί αυτού, πειθαρχημένοι/ες με αίσθημα ατομικής και μόνο ευθύνης, εγκλωβισμένοι/ες σε μια κοινωνία που ζει σε μια διαρκή κατάσταση ανάγκης δεν μπορούμε να μιλάμε για μια ελεύθερη και ώριμη κοινωνία. Μια κοινωνία που έχει θυσιάσει την ελευθερία στους λεγόμενους «λόγους ασφαλείας» έχει καταδικαστεί ακριβώς γι’ αυτό το λόγο να ζει σε μια διαρκή κατάσταση φόβου και ανασφάλειας. Τα αντισηπτικά απλά σφράγισαν μία ήδη αποστειρωμένη στον βωμό της ασφάλειας ζωή;.
Γενικότερα, όλοι θα ανακαλύψουμε ότι, σε τελευταία ανάλυση, δεν υπάρχει κοινωνική ζωή που δεν συνεπάγεται έναν κίνδυνο μόλυνσης, όπως δεν υπάρχει οργανική ζωή που δεν κινδυνεύει από την ασθένεια και τον θάνατο. Και θα βρεθούμε επομένως αντιμέτωποι με ένα βασικό πολιτικό ερώτημα: μέχρι ποιο βαθμό είμαστε διατεθειμένοι να θέσουμε σε κίνδυνο, έστω και ελάχιστο, τη βιολογική μας ασφάλεια για να δειπνήσουμε με έναν φίλο, να αγκαλιάσουμε ένα παιδί ή απλά για να συζητάμε με τους αργόσχολους που ξενυχτάνε στην πλατεία; Σε ποιο ύψος τοποθετούμε τον πήχη πάνω από τον οποίο η ικανοποίησή μας από την κοινωνική συναναστροφή γίνεται για μας προτεραιότητα σε σχέση με την προστασία της υγείας; Από πότε η νομιμότητα έγινε ο οδηγός επιβίωσής μας;
Αν η ατομική ευθύνη δε γίνει προσωπική κι αυτή κοινωνική και άρα νοηματοδοτημένη μέσα από την αλληλεγγύη, το νοιάξιμο για το διπλανό μας αλλά και την αυτο-επιμέλεια θα μπαίνουμε στην αρένα του κοινωνικού κανιβαλισμού και θα σκοτωνόμαστε για λίγο αντισηπτικό σήμερα. όπως για μία δουλειά τα τελευταία χρόνια. Κι έτσι με «καθαρά χέρια» θα κλείνουμε τα μάτια, τη μύτη, το στόμα. Ωριμότητα σημαίνει νηφάλια προσέγγισης της πραγματικότητας, σημαίνει σύμπραξη και όχι τυφλή υπακοή, σημαίνει ανάληψη συνολική ευθύνης μέσα από σχέσεις αλληλεξάρτησης και κατανόησης της τεράστιας συμπλοκότητας μέρος της οποίας είμαστε. Σημαίνει αναζήτηση γνώσης και ενστάλαξη της δημιουργικής αμφισβήτησης, σημαίνει επανεκτίμηση των βασικών αξιών μας.
Υ.Γ. Και μιας και τα γεγονότα μας προλάβανε… και μιας με πολύ θράσος επικαλούνται και τον Καμύ: «Φωνάζω ότι δεν πιστεύω σε τίποτα και ότι όλα είναι παράλογα, μα δεν μπορώ να αμφιβάλω για την κραυγή μου, και πρέπει να πιστεύω τουλάχιστον στη διαμαρτυρία μου. Η πρώτη και μοναδική ολοφάνερη αλήθεια που μου δίνεται έτσι, εντός της παράλογης εμπειρίας, είναι η εξέγερση (…) Η εξέγερση γεννιέται από θέαμα της παραφροσύνης, μπροστά σε μια άδικη και ακατανόητη μοίρα.» (Αλπέρτ Καμύ, Ο επαναστατημένος άνθρωπος).
Λυκούργος Β. Καρατζαφέρης, ψυχίατρος, μέλος της Πρωτοβουλίας ‘Ψ’ και του Δικτύου «Hearing Voices» Aθήνας
Κατηγορία: Ψυχική Υγεία
Ανακοίνωση της Πρωτοβουλίας ‘Ψ’: Αναβολή «εκπαιδευτικής συνάντησης»
Η Πρωτοβουλία ‘Ψ’ ανακοινώνει σε όλους και όλες ότι, εν μέσω των έκτακτων μέτρων που έχουν παρθεί (και τα οποία αναμένεται να επεκταθούν περαιτέρω τις επόμενες μέρες) για την αντιμετώπιση της επιδημίας (ή πανδημίας, κατά τον ΠΟΥ) του κοροναϊού (covid-19), αναβάλει την επόμενη «εκπαιδευτική συνάντηση», που είχε προγραμματιστεί για τις 20/3/20, με την προβολή της ταινίας του Ken Loach, «Family Life».
Παλεύοντας (και συμμετέχοντας) για την (ψύχραιμη) εφαρμογή των όποιων αναγκαίων μέτρων για την αποφυγή των πολύ σοβαρών κινδύνων από την επιδημία αυτή.
Ενάντια στην όποια, τυχόν, άνωθεν χειραγώγηση και πολιτική αξιοποίηση της κρίσης επιχειρείται, μέσω του φόβου που διαχέεται και του πανικού που καλλιεργείται λόγω της επιδημίας.
Για την ανάδειξη των πραγματικών προβλημάτων ενός διαλυμένου συστήματος Υγείας, που καταλήγει ν΄ αποτελεί την κύρια παράμετρο αυτών των κινδύνων από τον covid-19.
Σχετικά με τη νέα ημερομηνία της «εκπαιδευτικής συνάντησης», όταν το επιτρέψουν οι συνθήκες, θα υπάρξει σχετική ανακοίνωση.
Σ΄όλο αυτό το διάστημα, η Πρωτοβουλία ‘Ψ’ και οι διάφορες ομάδες που λειτουργούν στα πλαίσιά της, θα είναι σε διαρκή επαγρύπνηση, επικοινωνία και δράση για ό,τι χρειαστεί.
Γιατί θυμόμαστε τον Φράνκο Μπαζάλια
Θέλουμε ν’ αλλάξουμε αυτή την κοινωνία όπου η ανθρωποκτονία, π.χ., στο εργοστάσιο ή στην εργασία γενικότερα είναι νομιμοποιημένη. Λέγεται ότι ο ψυχικά πάσχων είναι επικίνδυνος και μπορεί να σκοτώσει. Αλλά, όταν ο εργοδότης τοποθετεί σκαλωσιές απροστάτευτες και ο εργάτης πέφτει και πεθαίνει, τότε ποιος από τους δύο είναι περισσότερο επικίνδυνος; Πρέπει να εναντιωθούμε σε αυτή την κοινωνία που καταστρέφει το άτομο και σκοτώνει αυτόν που δεν έχει τα μέσα να αμυνθεί.
Φράνκο Μπαζάλια (απόσπασμα απ’ το βιβλίο «Εναλλακτική ψυχιατρική», μετάφραση: Γιώργος Αστρινάκης, εκδόσεις «Καστανιώτη», 2008)
Ο Franco Basaglia, ο ψυχίατρος που άλλαξε την ψυχιατρική περισσότερο απ’ οποιονδήποτε άλλο στην εποχή του, γεννήθηκε στη Βενετία στις 11 Μαρτίου του 1924 (σαν σήμερα λοιπόν) και πέθανε πρόωρα στις 29 Αυγούστου του 1980, από όγκο στον εγκέφαλο.
Το 1943 αφού αποφοίτησε απ’ το Γυμνάσιο, εγγράφτηκε στην ιατρική σχολή της Πάντοβα. Εκεί συνάντησε πολλές σημαντικές προσωπικότητες και γιατρούς, που τον βοήθησαν στο μεγάλο ιστορικό του έργο. Η σκέψη του επηρεάστηκε απ’ τον Foucault, τον Freud, πάρα πολύ απ’ τον Sartre (στην καρδιά της υπαρξιακής φιλοσοφίας του Sartre είναι η έννοια του ανθρωπισμού, η τάση να προωθηθεί η ριζοσπαστική ελευθερία του ανθρώπου χωρίς επιβολές από τα πάνω, η ισότητα των ανθρώπων στην ατομικότητά τους), τον Gramsci κ.α.
Αποφοίτησε το 1949 και το 1952 εξειδικεύτηκε στις νευρολογικές και ψυχιατρικές ασθένειες. Το 1953 παντρεύτηκε την Franca Ongaro, με την οποία απέκτησε τα παιδιά Alberta (εδώ θα μάθετε περισσότερα για κείνη) και Enrico. Η σύζυγός του δεν ήταν μόνο σύντροφος στη ζωή του, αλλά στάθηκε πλάι του και στο μεγάλο επαγγελματικό του στοίχημα.
Αν και είχε τους απαραίτητους τίτλους και άρχισε να διδάσκει στο Πανεπιστήμιο το 1958, η ισχυρή αντίσταση που βρήκε στο ακαδημαϊκό περιβάλλον, τον έκανε να εγκαταλείψει αυτή του τη σταδιοδρομία και να αφιερωθεί ολοκληρωτικά στην ψυχιατρική της πράξης.
Το μεγάλο του στοίχημα ξεκίνησε στην Gorizia το 1961. Η πρώτη φορά που είδε το πώς λειτουργούσαν τα άσυλα, είχε ένα πολύ ισχυρό και σκληρό αντίκτυπο γι’ αυτόν: ένιωσε πως ξαναζούσε την εμπειρία των φυλακών (είχε φυλακιστεί για έξι μήνες, λόγω της αντιφασιστικής του δράσης).
Συγκλονίστηκε απ’ τις εικόνες που είδε (περισσότερα υπάρχουν εδώ), απ’ τη νομιμοποίηση των βασανιστηρίων ανθρώπων που θεωρούνταν προβληματικά υποκείμενα που έπρεπε να ελέγχονται και τίποτε περισσότερο, κι αποφάσισε να μην επιτρέψει να συνεχιστεί να είναι τέτοια η αντιμετώπιση των ψυχικά πασχόντων.
Έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον για τις εμπειρίες του Maxwell Jones, Ronald Laing και David Cooper, αλλά ήθελε να αποφύγει τον κίνδυνο δημιουργίας μιας νέας μορφής θεσμοθέτησης ψυχικών ασθενών – μια «απλή μεταμφίεση της πρωτόγονης σχέσης κυρίου-υπηρέτη».
Έτσι άρχισε τη δική του επανάσταση και μέχρι το 1971 άλλαξε πολλά για τους ανθρώπους που ήταν έγκλειστοι εκεί (σ’ αυτό το ντοκιμαντέρ καταγράφηκαν εικόνες της εποχής) . Το 2018 μάλιστα, κυκλοφόρησε ένα βιβλίο, αυτό του Antonio Slavitch που αναφέρεται σε όσα συνέβησαν στην Gorizia τα πρώτα εκείνα δύσκολα χρόνια κι έχει αναμφίβολα τη δική του ιστορική αξία.
Οι ψυχικά πάσχοντες αντιμετωπίζονταν πια εκεί μ’ αξιοπρέπεια, τα κλουβιά όπου τους κρατούσαν παλιότερα καταργήθηκαν, οι πόρτες των τμημάτων ξεκλειδώθηκαν, δραστηριότητες και εργαστήρια κάθε είδους τους βοηθούσαν στο να επανακατακτήσουν τις αδρανοποιημένες απ’ την ασυλοποίηση, δεξιότητες, συναντούσαν φίλους τους και συγγενικά τους πρόσωπα, έβγαιναν πια στον έξω κόσμο.
Ο Basaglia ήταν πεπεισμένος ότι κανείς από ‘μας δεν μπορεί να ειπωθεί ότι είναι απόλυτα διανοητικά υγιής («Visto da vicino nessuno è normale») γι’ αυτό και δεν θεώρησε ποτέ δίκαιο να αποκλείονται άτομα από αδύναμες κοινωνικά κατηγορίες (όχι μόνο οι ψυχικά πάσχοντες, αλλά κι οι τοξικομανείς, οι ιερόδουλες, οι μετανάστες κ.α). Στη δική του θεραπευτική κοινότητα, υπήρχε ισότητα όλων και οριζόντιες σχέσεις. Οι λευκές ιατρικές ποδιές, καταργήθηκαν.
Η ηλεκτροσπασμοθεραπεία τελικά απαγορεύτηκε, η φαρμακολογική θεραπεία θεωρήθηκε μόνο ως μία εναλλακτική δυνατότητα επανεκπαίδευσης στην κοινωνική ζωή, ο διάλογος χρησιμοποιούνταν για την κοινωνική ένταξη. Δημιουργήθηκε έτσι «η δημοκρατία των απελευθερωμένων τρελών».
Φυσικά όλα αυτά δεν τα είδε με καλό μάτι η κυρίαρχη ψυχιατρική, ο Basaglia πολεμήθηκε για τις ιδέες του και παραπέμφθηκε σε δίκη, όταν ένας απ’ τους ασθενείς του δολοφόνησε τη γυναίκα του. Τελικά απαλλάχτηκε και συνέχισε το έργο του στην Τεργέστη (φωτογραφίες απ’ το εν λόγω ψυχιατρείο, μπορείτε να δείτε εδώ), με σκοπό το οριστικό κλείσιμο του ασύλου.
Οι εμπειρίες του απ’ την Τεργέστη και την Γκορίτσια, ενέπνευσαν κι άλλους συναδέλφους του στην Πάρμα, στην Περούτζια και σ’ άλλα μέρη όχι μόνο της Ιταλίας, αλλά κι ολόκληρου του κόσμου.
Η Ελλάδα είναι απ’ τις χώρες, όπου φωτισμένοι ψυχίατροι επηρεάστηκαν απ’ το έργο του κι αξίζει ν’ αναφερθεί ότι κλήθηκε σε πολλά μέρη του κόσμου για να μιλήσει και να εξηγήσει τον τρόπο δουλειάς του. Το «Πείραμα της Τεργέστης» άλλωστε είναι πλέον επίσημα, ένα από τα πιλοτικά προγράμματα του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας για την Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση.
Όλη η προσπάθειά του στη χώρα του οδήγησε στο νόμο 180 του 1978, αλλά τα συντηρητικά και τα δεξιά κόμματα ξεκίνησαν μεγάλες συκοφαντικές εκστρατείες εναντίον του για τις υποτιθέμενες επιπτώσεις του νόμου, ιδίως τον επαναλαμβανόμενο ισχυρισμό ότι οι ασθενείς που απελευθερώθηκαν από το άσυλο και επέστρεψαν στις οικογένειές τους εγκαταλείφθηκαν εντέλει.
Σίγουρα θα έκανε πολύ περισσότερα, είχε άλλωστε πολλά σχέδια, αν δεν κοβόταν τόσο νωρίς το νήμα της ζωής του. Σαράντα χρόνια μετά το θάνατό του, συνεχίζει όμως να είναι παρών με τις ιδέες του και να μας εμπνέει. Και τον θυμόμαστε όχι μόνο για όσα έκανε, αλλά και για την ελπίδα που μας ενστάλαξε: επειδή ανανέωσε την πίστη μας ότι όσα χαρακτηρίζονται «ανέφικτα» είναι στο χέρι μας να συμβούν: «La cosa importante è che abbiamo dimostrato che l’impossibile diventa possibile». Τον θυμόμαστε «για την ουτοπία της πραγματικότητας».
Ο πόλεμος όμως που εκείνος ξεκίνησε, θα κερδηθεί, όπως αναφέρεται εδώ, όταν στις κοινωνίες πάψουν οι διακρίσεις που στηρίζονται στις προκαταλήψεις και την άγνοια. γι’ αυτό η ανάγνωση του έργου του είναι σημαντική, όχι μόνο για όσ@ δραστηριοποιούμαστε μ’ οποιονδήποτε τρόπο στο χώρο της ψυχικής υγείας, αλλά κι απ’ όλ@ , για να μάθουμε μέσα απ’ τις σκέψεις του περισσότερα για τις αξίες της ενσυναίσθησης, του σεβασμού και της ελευθερίας. Η κληρονομιά που μας άφησε λοιπόν, είναι μεγαλύτερη απ’ ό,τι φαίνεται.
«Το πιο όμορφο μάθημα που δίνει ο Basaglia, όχι μόνο σε γιατρούς αλλά σε όλους μας είναι στην πραγματικότητα αυτό: ποτέ δεν πρέπει να θεωρήσουμε τον άλλο, ειδικά αν αντιμετωπίζει δυσκολίες, ως ‘πρόβλημα που πρέπει να επιλυθεί». Μας ενθαρρύνει ν’ ακούμε και να κατανοούμε τους άλλους στη ζωή των οποίων αναγνωρίζουμε τον εαυτό μας, χωρίς να φοβόμαστε να ταυτιστούμε με τον πόνο τους, γιατί αν κι οι άνθρωποι είμαστε πολλοί και διαφορετικοί μεταξύ μας, ο Άνθρωπος είναι μοναδικός.
Είναι μια ιστορία λοιπόν η δική του, που συνεχίζεται και μέσα από ‘μας, μέσα απ’ την μειονότητα που διεκδικεί μια διαφορετική πραγματικότητα. Έχει να κάνει με το πώς βλέπουμε ο ένας τον άλλο: εάν μπορούμε να δούμε τους ανθρώπους κάτω απ’ τις ασθένειες, τις ετικέτες, τις λέξεις που ορίζουν και απομακρύνουν.
Στην ανθρωποφαγική εποχή αυτή που ζούμε, στις σκοτεινές αυτές μέρες που βιώνουμε την φρικιαστική δίωξη τόσων διαφορετικών από ‘μας -όπως πιστεύουν κάποιοι ότι είναι οι πρόσφυγες- που δαιμονοποιούνται ή εγκλείονται σε αποκλεισμένους χώρους, όχι πολύ διαφορετικούς απ’ τα ψυχιατρεία όσον αφορά την ανελευθερία και τη θεσμική βία που υφίστανται, αυτό να θυμόμαστε, φτάνει.-
.
.
*Το κείμενο αυτό βασίστηκε στα κάτωθι άρθρα και βιβλία (σε ελεύθερη μετάφραση), που εμπλούτισα με δικές μου προσθήκες. Οι φωτογραφίες προέρχονται απ’ τις ίδιες πηγές κι όπου υπήρχαν λεζάντες τις αναφέρω.
.
Πηγές:
–Franco Basaglia e la legge 180
–Mental-health care: Italy’s psychiatric renaissance
–Franco Basaglia: biography of a revolutionary
–Quarant’anni senza Basaglia. Ricordo dello psichiatra che ha cambiato la psichiatria
«Ο μύθος της χημικής ίασης» της Joanna Moncrieff: Βιβλιοπαρουσίαση στη Λέσχη Αμπάριζα στις 7 Μαρτίου στις 8 μ.μ.
Βιβλιοπαρουσίαση και συζήτηση με τους:
Θ. Μεγαλοοικονόμου – Ψυχίατρος,
Λ. Καρατζαφέρη – Ψυχίατρος – μέλος του δικτύου Hearing Voices
Μ. Λυκοβουνιώτη – μέλος του δικτύου Hearing Voices.
.
Λέσχη Αμπάριζα, Ελευθέρου Ανθρώπου 49, Άνω Γλυφάδα
Η επόμενη συνάντηση/συνέλευση της Πρωτοβουλίας ‘Ψ’, την Παρασκευή, 6/3/20, ώρα 19.30
Η επόμενη συνάντηση/συνέλευση της «Πρωτοβουλίας για ένα Πολύμορφο Κίνημα στην Ψυχική Υγεία», θα γίνει την Παρασκευή, 6 Μαρτίου 2020, ώρα 19.30, στον χώρο της οδού Μπόταση 11 (1ος όροφος), κοντά στην πλ. Κάνιγγος.
Μεταξύ των θεμάτων που θα συζητηθούν:
-ενημέρωση από τις τρέχουσες εξελίξεις στον χώρο της ψυχικής υγείας (δημόσιο, ΜΚΟ κλπ)
-τα σχετικά με την αναζήτηση χώρου -ενημέρωση/συζήτηση για τις δραστηριότητες των διαφόρων υποομάδων της Πρωτοβουλίας ‘Ψ’
-προτάσεις/προετοιμασία για τις επόμενες «εκπαιδευτικές συναντήσεις» της Πρωτοβουλίας.
και ό,τι άλλο προκύψει.
Την Πέμπτη 27 Φεβρουαρίου το Β’ Μέρος της εκπομπής ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΠΕΡΙΠΑΤΟΙ: «Λέρος, εξόριστοι στο Αιγαίο»: στην ΕΡΤ1 στις 00.15
Η παρέμβασή μας, αποσκοπούσε από την αρχή στην κατανόηση και απάντηση των βασικών αναγκών των νοσηλευομένων διαμέσου της αλλαγής της σχέσης του μόνιμου προσωπικού με αυτούς.
Προσπαθήσαμε ν’ ανατρέψουμε βαθμιαία καταπιεστικούς ιδρυματικούς ρυθμούς και συνήθειες, να «εξανθρωπίσουμε» την καθημερινή ζωή στα τμήματα. Αυτός, όμως, ο εξανθρωπισμός δεν ειδώθηκε από την αρχή παρά ως μια φάση στη διαδικασία της αποϊδρυματοποίησης και ποτέ ξεκομμένος από αυτήν.
Θεόδωρος Μεγαλοοικονόμου (απόσπασμα απ’ το βιβλίο «ΛΕΡΟΣ : Μια ζωντανή αμφισβήτηση της κλασικής ψυχιατρικής», εκδόσεις «Άγρα», 2016)
Οι «Ιστορικοί Περίπατοι» ταξιδεύουν στη Λέρο για να ανακαλύψουν το γιατί επελέγη το συγκεκριμένο νησί ως τόπος εξορίας για κοινωνικά ανεπιθύμητους ανθρώπους από την υπόλοιπη επικράτεια.
Τα Δωδεκάνησα ενσωματώθηκαν στην Ελλάδα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Βρίσκονταν υπό ιταλική διοίκηση από το 1912 μέχρι και τη συνθηκολόγηση των Ιταλών. Στη Λέρο, λόγω της μορφολογίας του εδάφους της, οι Ιταλοί έφτιαξαν τη μεγαλύτερη στρατιωτική βάση της Μεσογείου. Τα επιβλητικά τεράστια κτήρια που κληρονόμησε αποδείχτηκαν ευχή αλλά και κατάρα για το νησί. Εκεί στεγάστηκαν μεταπολεμικά, παιδιά ανταρτών του Δημοκρατικού Στρατού και νεαροί αντάρτες, ψυχιατρικά ασθενείς, πολιτικοί εξόριστοι, πρόσφυγες.
Το διαβόητο Ψυχιατρείο της Λέρου αν και έλυσε το οικονομικό ζήτημα των Λερίων με μόνιμες θέσεις εργασίας, στιγμάτισε ανεξίτηλα το νησί και τους κατοίκους του, όταν αποκαλύφθηκαν οι απάνθρωπες συνθήκες στέγασης των ψυχασθενών. Όταν το σκάνδαλο απέκτησε διεθνείς διαστάσεις, το κράτος αναγκάστηκε να σταματήσει να κωφεύει και να δώσει το πράσινο φως για να γίνουν οι απαραίτητες μεταρρυθμίσεις.
Μια ομάδα νεαρών γιατρών και λειτουργών ψυχικής υγείας από την Ελλάδα και άλλες χώρες της Ευρώπης, ακολουθώντας τα προστάγματα της «Σχολής της Τεργέστης», κατάφεραν να κάνουν έναν ριζικό μετασχηματισμό που αμφισβήτησε το ανίατο της κλασικής Ψυχιατρικής. Οι νεκρές ψυχές των τροφίμων έγιναν ζωντανές και οι άλλοτε δεσμοφύλακες έγιναν οι καλύτεροι θεραπευτές. Η ντροπή της Ευρώπης, έγινε το παράδειγμα της Ευρώπης. Δυστυχώς όμως, όπως συνήθως συμβαίνει, η μεταρρύθμιση έμεινε μετέωρη, λόγω έλλειψης κονδυλίων αλλά και ενδιαφέροντος από τους ιθύνοντες.Ο Θοδωρής Μεγαλοοικονόμου, διευθυντής ψυχίατρος του Ψυχιατρείου τότε, κατά τη διάρκεια της μεταρρύθμισης και ο φωτογράφος Νίκος Παναγιωτόπουλος, που αποκάλυψε το κολαστήριο της Λέρου για το περιοδικό «Ταχυδρόμος», είναι οι συνοδοιπόροι μας σ’ αυτό το συγκλονιστικό ταξίδι, του οποίου το Α’ Μέρος μπορείτε να το παρακολουθήσετε εδώ.
.
Παρουσίαση- αρχισυνταξία: Μαριλένα Κατσίμη.
Σκηνοθεσία: Έλενα Λαλοπούλου.
Διεύθυνση παραγωγής: Ελένη Ντάφλου.
Διεύθυνση φωτογραφίας: Γιώργος Πουλίδης.
.
Πηγή: ΕΡΤ
