Στα ίχνη του Joyce στην Τεργέστη: Η σχέση του με τους Έλληνες και την Ελλάδα – Μέρος Ι

«Οι Έλληνες μου έφεραν πάντα τύχη»

1. Λεπτομέρεια απ’ το άγαλμα του Joyce στην Τεργέστη (φωτογραφία: προσωπικό αρχείο)

.

Τον περασμένο Ιούλιο, βρέθηκα πάλι στην Τεργέστη. Ακολουθώντας τα ίχνη του James Joyce αυτή τη φορά. Κι όσο καθόμουν στο ιστορικό Caffè degli Specchi, που στεγάζεται στο Palazzo Stratti (κτίσμα του 1839, ιδιοκτησίας τότε του ισχυρότατου έλληνα εμπόρου, διευθυντή μεταξύ άλλων του Thaetro Novo, Niccolò Stratti και λογοτεχνικό στέκι αργότερα μεταξύ άλλων και του μεγάλου συγγραφέα, στην Piazza Unità d’Italia), σκεφτόμουν ότι με παρόμοιο περιπετειώδη τρόπο, ξεκίνησε κι η δική του ζωή στον τοπικό σταθμό των τρένων όταν έφτασε ταλαιπωρημένος με την έγκυο σύντροφό του Nora Barnacle κι έψαχνε για κατάλυμα, ώστε να περάσουν κάπου τη νύχτα. Τα κοινά μας βιογραφικά σημεία βέβαια σταματούν εκεί, αφού εκείνος κατάφερε τελικά να την αγαπήσει πολύ, αυτή την πανέμορφη πόλη της Αδριατικής (που διάλεξε για την αυτοεξορία του), στην οποία ήρθε για πρώτη φορά το 1904 κι έφυγε οριστικά το 1919. Εμένα εξακολουθεί να με διώχνει μακριά της, η “σχέση” μας είναι δύσκολη, αλλά λίγη σημασία έχει αυτό. Όταν τουλάχιστον επιστρέφω, έχω σίγουρα κάποιο καλό λόγο για να το κάνω. Τη συγκεκριμένη στιγμή ακολουθούσα τα βήματά του συμβουλευόμενη πλήθος πηγών. Κι υπάρχουν τόσα πολλά σημεία με τα οποία έχει συνδεθεί τ’ όνομά του κι όπου μπορεί κανείς να ξετυλίξει την ιστορία του. Έχει όμως νόημα να τα δει κανείς όλα αυτά, ενώ υπάρχει και το αφιερωμένο σ’ εκείνον, Μουσείο; Θα σας γράψω τη γνώμη μου σ’ αυτή τη σειρά των αναρτήσεων και θα μοιραστώ μαζί σας φωτογραφίες που τράβηξα κι άλλες που έψαξα και βρήκα…

2. Caffè degli Specchi (φωτογραφία: προσωπικό αρχείο)

Καταρχάς, το διάστημα που ζούσε στην Τεργέστη, ήταν συχνότατος θαμώνας πολλών χώρων που σέρβιραν αλκοόλ (του άρεσε το αψέντι), όπως γράφουν οι βιογράφοι του και διαβάζουμε χωρίς την παραμικρή έκπληξη, όσ@ γνωρίζουμε αρκετά πράγματα για τη ζωή και το έργο του. Έχουμε υπόψη μας άρα, ότι απ’ την πρώτη νύχτα έμπλεξε σε καυγά σε μπαρ και κατέληξε να συλληφθεί και να βρεθεί στο κρατητήριο. Αν όμως δεν σας είχε απασχολήσει ως τώρα ως προσωπικότητα, μιας και θεωρούνται περίπλοκα και δυσνόητα τα βιβλία του (όχι όλα βέβαια), σήμερα θα μάθετε αν μη τι άλλο, μερικά πράγματα για εκείνον. Αφού τα μπαρ, τα καφέ και τα εστιατόρια που σύχναζε (ακόμη κι αν είχε ελάχιστα χρήματα στην τσέπη του), ήταν πάμπολλα λοιπόν, και τα περισσότερα βρίσκονται κοντά στην πλατεία Unità d’Italia δεν βρήκα ότι υπήρχε λόγος να τα δω ένα προς ένα. Μερικά συνεχίζουν τη λειτουργία τους και έχουν λίγο-πολύ την ίδια ατμόσφαιρα που είχαν κάποτε, όπως αυτό που βρέθηκα εγώ, το Stella Polare, αλλά και το Caffè Pasticceria Pirona όπου άρχισε να γράφει τον “Οδυσσέα” κι έχει νόημα ίσως μια επίσκεψη εκεί. Άλλα στέκια του δεν υπάρχουν πια, κάποια τον «διεκδικούν χωρίς να μπορεί να διαπιστωθεί αν όντως πήγαινε σ’ αυτά, ενώ “ξεφύτρωσαν” και μερικά καινούρια καφέ, που φέρουν τ’ όνομά του στις ταμπέλες τους, όπως άλλωστε και ένα ξενοδοχείο, στου οποίου το δρόμο βρέθηκα τυχαία μόλις πάρκαρε το αυτοκίνητο στο οποίο επέβαινα. Ήταν κι αυτό ένα απ’ τα μικρά, καθημερινά συμβάντα που μας κάνουν να σκεφτόμαστε την “θεά” τύχη και τα παιχνίδια της. Έπαιξε άλλωστε το ρόλο της και στο να κάνω τη δημοσίευση αυτή που ετοίμαζα από πέρυσι, τώρα, αφού από αύριο και ως την Τρίτη θα μπορείτε να δείτε κι εσείς απ’ το site της Ταινιοθήκης της Ελλάδας, τη σπουδαία ταινία της Βουβούλα Σκούρα που τον αφορά και τιτλοφορείται «THE RED BANK. James Joyce: Τα Τετράδιά του, των Ελληνικών». Κι έτσι θα διαπιστώσετε το πόσο πολύ ασχολήθηκε με τη γλώσσα μας. Η πρώτη που ανέδειξε αυτό το θέμα βέβαια, ήταν η ποιήτρια και μεταφράστρια τεσσάρων βιβλίων του, Μαντώ Αραβαντινού. Ακούστε όμως, αυτή τη συνέντευξη της σκηνοθέτιδας απ’ το Δεύτερο Πρόγραμμα της ΕΡΤ Open και θα τα μάθετε τα της ταινίας. Δεν χρειάζεται να γράψω κάτι άλλο εγώ.

Η Τεργέστη, για να φτάσουμε και στο “σκηνικό” της ιστορίας μας, πριν εξηγήσω περισσότερα πράγματα για τον Joyce, έχει άρωμα Ελλάδας. Καθόλου τυχαίο αυτό φυσικά αφού υπήρχε ισχυρή ελληνική παροικία εκεί, όπως θα καταλάβατε, αν δεν το ξέρατε ήδη απ’ τα μαθήματα της Ιστορίας. Αλλά όχι μόνο ελληνικό άρωμα. Ήταν πάντα ένα σταυροδρόμι πολιτισμών, ένα σημαντικότατο λιμάνι, ανάμεσα στα “θερμά” κι ασταθή συνήθως Βαλκάνια και την Ευρώπη. Όπως έχει γράψει ο ιστορικός λογοτεχνίας Kevin Birmingham, στο βιβλίο του «The Most Dangerous Book: The Battle for James Joyce’s Ulysses», αν ο Joyce ήθελε να δραπετεύσει απ’ την “Ireland’s provinciality” – πράγμα σίγουρο, σκέφτομαι, καθώς θυμάμαι εκτός των άλλων και το ποίημα με τον τίτλο “The Holy Office” (στο οποίο υπάρχει κι η ελληνική λέξη Katharsis κι όπου διακρίνονται και οι αιτίες που τον έκαναν ν’ αποστασιοποιηθεί), βρήκε τότε το τέλειο μέρος. Μια περιοχή όπου οι Ιταλικές διάλεκτοι συναντούσαν τις Γερμανικές, τις Τσέχικες, τις Ελληνικές. Στην Τεργέστη υπήρχαν επίσης πολλοί Σέρβοι (κι άλλοι με εθνική καταγωγή απ’ την πρώην Γιουγκοσλαβία, Σλοβένοι, Κροάτες κτλ), καθώς και Αλβανοί. Μοιραία λοιπόν συγγραφείς σύγχρονοι, αλλά και προγενέστεροι, σ‘ αυτή την πόλη βάζουν τους ήρωές τους να περιπλανώνται και να ζουν τα πάθη τους, στα ιστορικά τους μυθιστορήματα. Το γράφω αυτό έχοντας στο νου μου για παράδειγμα τον εξαιρετικό Ράντοσλαβ Πέτκοβιτς και το βιβλίο του «Η μοίρα και τα σχόλια» (κυκλοφορεί απ’ τις εκδόσεις “Καστανιώτη”, σε μετάφραση: Ράντοσλαβ Μπρκόβιτς), που κάνει συχνές αναφορές και στους Έλληνες που ζούσαν εκεί. Στο βιβλίο μάλιστα υπάρχουν κι αυτοί οι υπέροχοι στίχοι του Μίλαν Τζόρτζεβιτς:

Όλοι εξαφανιζόμαστε, είμαστε Σέρβοι από την Τεργέστη,
ξεθωριασμένα γράμματα, γαλάζιο αίμα· όλοι πίσω μας αφήνουμε τα αποτυπώματα των δαχτύλων στη σκόνη των σπιτιών μας, τα ημερολόγια των λωτών, σφουμάτο αναμνήσεις των αρωμάτων, εκείνη τη φλόγα που παρουσιάσατε μες στο σκοτάδι, σαν οπτασία πάνω απ’ τα νερά, και πνίγει τους ανθρώπους που την ακολουθούν.

Είναι μια πόλη επομένως που δεν ανήκει κατά κάποιον τρόπο σε κανένα κι απ’ την άλλη σ’ αυτήν πολλοί λαοί, αισθάνονται ότι βρίσκονται σε οικείο έδαφος, σαν στο σπίτι τους, αφού οι συμπατριώτες τους κάποτε άφησαν τα ίχνη τους στους δρόμους της. Μόνο τους τελευταίους αιώνες της ιστορίας της να σκεφτούμε, φτάνει για να το καταλάβουμε. Την κατείχαν οι Γάλλοι, πέρασε στην Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία, ακολούθως ενώθηκε με την Ιταλία, στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο όμως την κατέλαβαν οι Γερμανοί, την απελευθέρωσαν οι δυνάμεις του Τίτο κι έτσι πέρασε στη Γιουγκοσλαβία και τελικώς κατέληξε πάλι στην Ιταλία. Κι ο ήρωας του “Οδυσσέα”, Leopold Bloοm μοιάζει περισσότερο με Τριεστίνο παρά με Ιρλανδό, όπως ισχυρίζονται κάποιοι μελετητές (δείτε εδώ ένα σχετικό βιβλίο).

3. James Joyce / Ettore Schmitz

Τον “αναγνωρίζουν” μάλιστα στο πρόσωπο του Svevo (του Ettore Schmitz δηλαδή, που ήταν Εβραίος συγγραφέας), στον οποίο ο Joyce έκανε μαθήματα αγγλικών (έτσι βιοποριζόταν) και σύχναζαν παρέα και στο Caffè degli Specchi, μεταξύ άλλων. Εκείνο που είναι απολύτως σίγουρο πάντως, είναι ότι ο συγγραφέας επέμενε στο Παρίσι, στο θρυλικό βιβλιοπωλείο Shakespeare and Company όπου και συνάντησε την εκδότρια Sylvia Beach, σχετικά με το ότι έπρεπε το μπλε χρώμα στο εξώφυλλο του βιβλίου να είναι ίδιο με της ελληνικής σημαίας, όπως έχει αναφερθεί απ’ τον Edwuard Bishop, ώστε να “θεμελιώνεται” κι η σχέση “κειμένου” και “βιβλίου”.

(συνεχίζεται)

*Οι φωτογραφίες 1 και 2 τραβήχτηκαν από μένα. Η 3 είναι από εδώ. Κι άλλες, σύγχρονες φωτογραφίες της Τεργέστης, θα βρείτε στους λογαριασμούς που διατηρώ σε flickr και instagram αντίστοιχα.

Ψυχιατρείο Τεργέστης (Parco di San Giovanni): Εικόνες και σκέψεις

Το καλοκαίρι, μεταξύ άλλων, βρέθηκα και στην Τεργέστη. Μια πόλη πανέμορφη, με σπουδαία ιστορία, για όσ@ ασχολούμαστε με τα ζητήματα που αφορούν την ψυχική υγεία (κι όχι μόνο), αφού εκεί, στο τοπικό ψυχιατρείο (όπως και στο κοντινό της Gorizia), ο Franco Basaglia έκανε τη δική του επανάσταση.

Αν δεν θυμάστε τι συνέβη βέβαια ή δεν ξέρετε καν, σας προτείνω να διαβάσετε αυτή κι αυτή την ανάρτηση, που θα σας διευκολύνουν μιας και δεν θα γράψω πολλά σήμερα, εσκεμμένα. Γιατί έγινε αυτή η εκδήλωση, στην οποία πολλές κι ενδιαφέρουσες πληροφορίες ειπώθηκαν από συναδέλφους (εδώ μάλιστα μπορείτε ν’ ακούσετε την ηχογράφησή της) και κρίνω σκόπιμο γι’ αυτό ακριβώς, να είμαι όσο το δυνατόν πιο φειδωλή.

Μιας κι είχα άλλα σχέδια, για να πω την αλήθεια, δεν σκόπευα να ξαναεπισκεφτώ το συγκεκριμένο χώρο, τον Ιούλιο που πήγα. Με κάποιες πόλεις άλλωστε έχω δύσκολη «σχέση» κι η Τεργέστη είναι μία απ’ αυτές. Αλλά σκέφτηκα ότι ήταν κρίμα να βρίσκομαι εκεί και να μην τραβήξω έστω λίγες φωτογραφίες για να τις μοιραστώ μαζί σας. Kι αυτό έκανα.

Σε καμία περίπτωση βέβαια, δεν εξάντλησα το «θέμα» μου φωτογραφικά, ώστε όταν με το καλό πάτε κι εσείς να μπορέσετε να δείτε κι άλλα πράγματα (όπως για παράδειγμα τα συνθήματα στους τοίχους, πρωτότυπα δημοσιεύματα κ.α). Το πιο χρήσιμο βέβαια, θα είναι να ξεναγηθείτε κιόλας στο σημερινό σύστημα υπηρεσιών ψυχικής υγείας, αλλά αν δεν είναι εφικτό, ακούστε έστω την ηχογράφηση της εκδήλωσης της Πρωτοβουλίας ‘Ψ’ που προανέφερα κι έτσι θα έχετε την ευκαιρία να μάθετε αρκετά πράγματα.

Το να βλέπω τα παλιά κλουβιά, τα σκουριασμένα κρεβάτια, το γαλάζιο άλογο (Marco Cavallo*), να περιδιαβαίνω πάλι αυτούς τους δρόμους και να διαβάζω στίχους (όπως εκείνους του John Keats για την ομορφιά και την αλήθεια), κείμενα της τότε εποχής κ.α., μ’ έκαναν να σκεφτώ πολλά όχι μόνο για το παρελθόν αυτού του χώρου, αλλά και γενικότερα για το παρόν και το μέλλον της ψυχικής υγείας.

Πόσα πράγματα έγιναν δυνατά λόγω του Basaglia, αλλά και πόσα ακόμη απομένει να γίνουν απ’ τη στιγμή που οι καθηλώσεις, οι πάμπολλες ακούσιες νοσηλείες κι οι άθλιες συνθήκες σε πολλά ψυχιατρεία, καλά κρατούν στις μέρες μας. Αυτά υποθέτω όμως, ότι θα τα συζητήσουμε όλ@ μαζί, ξανά και ξανά, στο μέλλον.-

.

.

*Στις 25 Φεβρουαρίου 1973, μια πομπή με πάνω από 400 ασθενείς κι επικεφαλής ένα μεγάλο μπλε άλογο από ξύλο και χαρτί, ξεκίνησε από το ψυχιατρείο και βγήκε στους δρόμους της Τεργέστης, καθιστώντας το έτσι σύμβολο της απελευθέρωσης αυτών των ανθρώπων που είχαν ψυχικές ασθένειες. Σύμβολο απελευθέρωσης απ’ την καταπίεση μιας ψυχιατρικής που είχε, έχει τις ρίζες στη φυλακή σα θεσμό. Το άλογο, που ονομάστηκε Marco Cavallo, κατασκευάστηκε στο ψυχιατρείο από ασθενείς, καλλιτέχνες, γιατρούς και νοσηλευτές υπό την καθοδήγηση του ζωγράφου και γλύπτη Vittorio Basaglia, ξαδέλφου του Franco Basaglia.

ΥΓ: Όλες οι φωτογραφίες τραβήχτηκαν από μένα (Ιούλιος 2019) κι έχουν ανέβει ήδη στο flickr . Ορισμένες και στο instagram.

«H ελευθερία είναι θεραπευτική» : Και τότε και τώρα

To συγκεκριμένο περιοδικό (μπορείτε να το κατεβάσετε κι εσείς από εδώ), όπως και τον ομότιτλο ιστότοπο, τα συμβουλεύομαι συχνά. Κι έτσι όταν διάβασα τον πρόλογο αυτού του τεύχους, που μόλις κυκλοφόρησε (Ιούλιος 2019), και συμπεριλαμβάνει όσα ειπώθηκαν στη γειτονική χώρα κατά την εθνική διάσκεψη για την Ψυχική Υγεία, σκέφτηκα ότι άξιζε τον κόπο να τον μεταφράσω (αλλού κατά γράμμα κι αλλού πιο ελεύθερα) και να τον μοιραστώ μαζί σας. Ο Edgardo Reali, μας θυμίζει τι είναι βασικό στην επαφή μας με τους χρήστες των υπηρεσιών ψυχικής υγείας κι άλλα που θα καταλάβετε και μόν@ σας:

“Αποφασίσαμε να ονομάσουμε αυτό το τεύχος «η ελευθερία είναι θεραπευτική», ανακτώντας το σύνθημα που ίσως αντιπροσωπεύει καλύτερα τις προσπάθειες εκείνων που έδωσαν και συνεχίζουν να δίνουν λόγο, αξιοπρέπεια, δικαιώματα, σε ανθρώπους που υποφέρουν από κάποια ψυχική δυσφορία.

Αυτοί οι άνθρωποι, πριν από την τεράστια δουλειά που έκανε ο Franco Basaglia, δεν θεωρούνταν άνθρωποι με τις επιθυμίες τους, τα πάθη τους και τα συναισθήματά τους, αλλά αντιμετωπίστηκαν, λόγω της ψυχικής δυσφορίας, ως «εγκέφαλοι που έπρεπε να διορθωθούν» ή / και ως ένα κοινωνικό πρόβλημα που έπρεπε να περιοριστεί για να αποφευχθούν προβλήματα.

Για αιώνες, ο φόβος των διαφορετικών, των περίεργων, των ασυνήθιστων, έχει οδηγήσει στο να θεωρηθεί ως θεραπεία απ’ τους θεσμούς ο αναγκαστικός περιορισμός των λεγόμενων «τρελών», πράγμα που τους αρνείται, στην πραγματικότητα, τη δυνατότητα να είναι άτομα, να έχουν μια βούληση, να είναι ο εαυτός τους.

Δυστυχώς, παρόλο που στην Ιταλία έχουν ξεπεραστεί τα άσυλα, το «κλείσιμο» απέναντι στην ψυχική δυσφορία εξακολουθεί να υπάρχει και μάλιστα τείνει να διαιωνίζεται μέσω νέων μορφών και τρόπων, μερικές φορές ακόμα πιο ύπουλων (δυσδιάκριτων) διότι είναι λιγότερο προφανείς, αλλά επηρεάζουν εξίσου τη ζωή των ανθρώπων.

Και συχνά, οι άνθρωποι αντιμετωπίζονται χωρίς μια πραγματική ακρόαση (χωρίς να υπάρχει κάποιος που να τους ακούσει πραγματικά): ως επί το πλείστον οι ειδικοί παρεμβαίνουν στο βιολογικό υπόστρωμα, κατευθείαν στον εγκέφαλο, ενώ οι «ζωντανές, βιωμένες» ιστορίες (εκείνων που έχουν μπροστά τους) περνούν σε δεύτερη μοίρα. Αν προηγουμένως, ο αποκλεισμός λάμβανε χώρα μέσω του ασύλου, τώρα περνά, γίνεται, μέσω της εγκατάλειψης, της μοναξιάς, της αδιαφορίας.

Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι το άνοιγμα του ψυχιατρικού ιδρύματος, όπως έλεγε ο Franco Basaglia, «δεν είναι το ν’ ανοίγουμε μια πόρτα, αλλά το κεφάλι μας (το μυαλό μας) μπροστά σ’ “αυτόν” τον άρρωστο» που έχουμε ν’ αντιμετωπίσουμε. Και «αυτός» ο άρρωστος, είναι πάντα διαφορετικός: ο Luigi, ο Franco, ο Mario, και θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε ονοματίζοντας όλους τους 851.189 ανθρώπους που επί του παρόντος χρησιμοποιούν υπηρεσίες ψυχικής υγείας στην Ιταλία. Καθένας με τη δική του μοναδικότητα, που δεν μπορεί να περιοριστεί, να μειωθεί, σε μια διάγνωση.

Το να ανοίγουμε το μυαλό μας μπροστά στους «άρρωστους», σημαίνει να ξεχνάμε τις θεωρίες που έχουμε στο κεφάλι μας και ν’ ανακαλύπτουμε την ιστορία, τη βιογραφία του προσώπου που αντιμετωπίζουμε: το προνομιούχο μέρος, στο οποίο μπορούμε να εντοπίσουμε την προέλευση και την αίσθηση της ψυχικής αγωνίας .

Χωρίς αυτό το «άνοιγμα» προς τον άλλο, κάθε «εξειδικευμένη» θεραπεία γίνεται πολύ περιορισμένη, διότι δεν βοηθά το άτομο που φροντίζεται (που βρίσκεται σε θεραπεία, σε δομή ψυχικής υγείας) να βρει μια θετική αίσθηση και ορίζοντα ανοιχτό, ώστε να (μπορεί να) μοιραστεί την ύπαρξή του. Και δεν βοηθάει στην εξεύρεση συγκεκριμένων δυνατοτήτων ζωής, για (αυτό) το άτομο, στην κοινωνία.

Η φροντίδα για την ανασυγκρότηση αυτού του ορίζοντα (του ανοιχτού, που προαναφέρθηκε) γίνεται μέσω της Ψυχικής Υγείας, γιατί δίνει τη δυνατότητα επιστροφής σε μια κοινή, ομαλότητα / κανονικότητα.

Η ελευθερία είναι θεραπευτική, όταν συνδέεται με τη δυνατότητα να είσαστε πολίτες, δηλαδή να συμμετέχετε σε μια μεγαλύτερη ομάδα ανθρώπων με την οποία να μοιραζόσαστε δικαιώματα και υποχρεώσεις, μέσω των οποίων θα βρείτε μια συναισθηματικά ικανοποιητική συμφωνία, για μια πιθανή συνύπαρξη.

Και σε ένα πλαίσιο, τέτοιου τύπου, (θα μπορέσετε) να είστε σε θέση να κάνετε ξανά, επιλογές για τον εαυτό σας.

Αυτό το όραμα δεν αντιτίθεται στην επιστημονική άποψη της ψυχικής δυσφορίας, αλλά την κατανοεί και την ξεπερνά, εισάγοντας την σε ένα πλαίσιο νοήματος κατά μία έννοια, ευρύτερο (και συγκεκριμένο) : τη ζωή των ανθρώπων στο δικό τους κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο.
Και σε αυτό το πλαίσιο, οι δυνατότητες περίθαλψης και αποκατάστασης είναι ολοκληρωμένες και αποτελεσματικές.

Από την άλλη πλευρά, είμαστε κοινωνικά όντα και η ελευθερία μας είναι αλληλοεξαρτώμενη, αλληλένδετη, δηλαδή η δημιουργία και η οικοδόμηση της στηρίζεται στη σχέση μας με τους άλλους.

Όταν είμαστε άρρωστοι και είμαστε πολύ εύθραυστοι ή δεν έχουμε τη διαύγεια για να κατανοήσουμε και ν’ αντιμετωπίσουμε ένα πρόβλημα, η ελευθερία μας εξαρτάται από την ικανότητα και την προθυμία των άλλων να μας βοηθήσουν να δώσουμε νόημα σε αυτό που συμβαίνει.

Είναι ένα κουραστικό πράγμα (μια κουραστική κατάσταση) και διαρκεί πολύ χρονικά, αλλά είναι η βάση, η πολύ συχνά ξεχασμένη, για οποιαδήποτε θεραπευτική πράξη”.

.

.

Ιταλία: Εθνική εκστρατεία κατά των καθηλώσεων συνεχίζει να προωθεί το Φόρουμ Ψυχικής Υγείας

Μες τις διάφορες εξελίξεις που τρέχουν στη γειτονική χώρα τα τελευταία χρόνια, είναι κι αυτή η εθνική εκστρατεία κατά των μηχανικών καθηλώσεων που συνεχίζει να προωθεί το Φόρουμ Ψυχικής Υγείας (Forum Salute Mentale), για την οποία κρίνω σκόπιμο να σας γράψω δυο λόγια, αφού και στην Ελλάδα πολλάκις έχει γίνει λόγος για το θέμα απ’ την «Πρωτοβουλία ‘Ψ’ » όσο και παλιότερα απ’ την «Πανελλαδική Συσπείρωση για την Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση«.

Πρόκειται για μια πρακτική που φοβίζει, πονάει και ταπεινώνει τους χρήστες υπηρεσιών ψυχικής υγείας, άντρες και γυναίκες, ηλικιωμένους και παιδιά και μάλιστα σε στιγμές που είναι ιδιαιτέρως ευάλωτοι. Αλλά συνακόλουθα επηρεάζει και τους επαγγελματίες του χώρου αφού διαρρηγνύει την θεραπευτική σχέση και μετατρέπει το νοσηλευτικό προσωπικό, τους γιατρούς κ.α., σε σκληρούς φύλακες.

Οι μηχανικές καθηλώσεις είναι η απόδειξη για το πόσο η εικόνα του επικίνδυνου, ανίατου κι ακατανόητου «τρελού» παραμένει ακόμα ισχυρή κι αποτελεί προσχηματικά τη δικαιολογία για τον έλεγχο και τον περιορισμό των πασχόντων. Η κυρίαρχη ψυχιατρική κάνει λόγο λοιπόν για «προστατευτικό κλινοστατισμό», αλλά δεν υπάρχει ίχνος προστασίας και σαφώς καμιά θεραπεία με τέτοιες πρακτικές.

.

.

Αναφέρονται φυσικά οι συντάκτες των κειμένων που θα βρείτε εδώ (και των οποίων οι θέσεις σε ελεύθερη μετάφραση εξηγούνται από μένα), στην πολύκροτη υπόθεση του Francesco Mastrogiovanni (για την οποία έχω γράψει αυτή την ανάρτηση), του αναρχικού δασκάλου ο οποίος πέθανε μετά από καθήλωση 4 ημερών στην ψυχιατρική κλινική του Valo della Lucania.

Αλλά και σε κείνην του πλανόδιου οπωροπώλη Giuseppe Casu, που πέθανε μετά από μια βδομάδα όντας καθηλωμένος στο νοσοκομείο «Santissima Trinita» στο Cagliari. Φυσικά δεν υπήρξαν μόνο εκείνοι θύματα, αλλά και πολλοί άλλοι τα ονόματα των οποίων δεν μάθαμε ποτέ και δεν μαθαίνουμε και σήμερα. Έτυχε απλώς οι δικές τους ιστορίες να δουν το φως της δημοσιότητας.

Γι’ αυτό το θέμα λοιπόν δεν πρέπει να σταματήσουμε να μιλάμε ούτε στην Ελλάδα. Μια υπογραφή μπορεί να μην σας φαίνεται αρκετή, είναι όμως τουλάχιστον μια ένδειξη αντίστασης, σε μια εποχή συμμόρφωσης κι υποταγής στην οποία έχω ν’ αντιτάξω μερικά «όχι». Ελπίζω κι εσείς. –

«ΟΙ ΚΗΠΟΙ ΤΟΥ ΑΒΕΛ» – Ντοκιμαντέρ με ελληνικούς υπότιτλους

.

.

 

«ΟΙ ΚΗΠΟΙ ΤΟΥ ΑΒΕΛ» – Ντοκιμαντέρ (1969- Σκηνοθεσία: Σ. Ζάβολι , παραγωγής της Ιταλικής τηλεόρασης) με θέμα το κίνημα της Ιταλικής Δημοκρατικής Ψυχιατρικής κι ειδικότερα την αλλαγή που συντελέστηκε αρχικά στο ψυχιατρείο της Γκορίτσια (Β. Ιταλία) από ομάδα θεραπευτών με επικεφαλής τον Φράνκο Μπαζάλια στις αρχές της δεκαετίας του ’60.

Η παρέμβαση στο ψυχιατρείο της Γκορίτσια ήταν η πρώτη εμπειρία προς την κατεύθυνση κατάργησης των ψυχιατρείων και αντικατάστασης τους από ένα ολοκληρωμένο δίκτυο υπηρεσιών ψυχικής υγείας στην κοινότητα. 

 

Αργότερα, μετά το κλείσιμο και του ψυχιατρείου της Τεργέστης, το 1978, ψηφίστηκε στην Ιταλία ο νόμος 180/78 για την ψυχική υγεία. 

Με το νόμο αυτό θεσπίστηκε ένα ριζικά εναλλακτικό σύστημα υπηρεσιών ψυχικής υγείας (χωρίς ψυχιατρεία) με επίκεντρο τα Κέντρα Ψυχικής Υγείας.

Το ντοκιμαντέρ* «Οι Κήποι του Άβελ» προβλήθηκε πρώτη φορά με ελληνικούς υπότιτλους στην Εκδήλωση για τα 40 χρόνια από το Νόμο Μπαζάλια, που διοργάνωσε η Πρωτοβουλία για ένα Πολύμορφο Κίνημα για την Ψυχική Υγεία στις 5 Οκτώβρη 2018, στην αίθουσα του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων (την μετάφραση στα ελληνικά έκανε ο Στ. Γαλάρας, ειδικευόμενος ψυχίατρος).

 

 

 

ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑ ΓΙΑ ΕΝΑ ΠΟΛΥΜΟΡΦΟ ΚΙΝΗΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ

.

.

.

.

Γυναίκες στα άσυλα της φασιστικής Ιταλίας : Με το πρόσχημα της παραφροσύνης προς συμμόρφωση κι υποταγή – Το νέο βιβλίο της Annacarla Valeriano

.

.

Σαράντα χρόνια μετά τον νόμο του Basaglia, ο οποίος επικύρωσε το κλείσιμο των ψυχιατρικών νοσοκομείων, οι ιστορίες και τα πρόσωπα χιλιάδων γυναικών που οι ζωές τους καταστράφηκαν  εκεί μέσα, επανεμφανίζονται.

.

Κι αυτό χάρη στο βιβλίο της  Annacarla Valeriano (εκδόσεις Donzelli), που δείχνει τι βίωσαν οι έγκλειστες γυναίκες  κατά τη διάρκεια των ετών του φασιστικού καθεστώτος στη γειτονική χώρα. Κι όχι μόνο εκεί, αν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς.

.

Το ψυχιατρικό ίδρυμα παραλάμβανε ανέκαθεν το «malacarne», το «κακό κρέας», το «κακό υλικό»,  που αποτελούσαν όλοι εκείνοι που δεν μπορούσαν να ενταχθούν στις νόρμες.

.

Οι υποτιθέμενες ανωμαλίες της θηλυκότητας λοιπόν «θεραπεύονταν» με εγκλεισμό και πειθαρχία, με σκοπό να απελευθερώσουν τάχα τις γυναίκες που παρέκκλιναν από όλες εκείνες τις δραστηριότητες που ερχόταν σε σύγκρουση με τους αυστηρούς κανόνες της  κάθε κοινότητας.

.

Το άσυλο, το ψυχιατρείο, χρησιμοποιήθηκε για την ιατρική υποτίθεται διάγνωση των ανθρώπινων «σφαλμάτων» κι η ψυχιατρική έγινε όργανο σωφρονισμού κι υποταγής στο εκάστοτε καθεστώς.

.

Φυσικό ήταν λοιπόν ότι θα κατέληγαν σε μια ψυχιατρική κλινική, όλες εκείνες που είχαν απομακρυνθεί απ’ τις επιταγές της φασιστικής Ιταλίας. Όλες εκείνες που διεκδικούσαν το δικαίωμα να διαχειρίζονται ελεύθερα την σεξουαλικότητά τους, όλες εκείνες  για τις οποίες ο μητρικός ρόλος δεν ήταν ο μοναδικός σκοπός της ζωής τους, όλες εκείνες που παράκουσαν τους πατεράδες τους, όλες εκείνες που ντύνονταν άσεμνα, όλες εκείνες που ήταν αντάρτισσες.. που.. που…

.

Αλλά όχι μόνο οι προαναφερόμενες. Στα ψυχιατρεία κατέληγαν και τα κορίτσια  που είχαν πέσει θύματα βιασμού. όσα κακοποιούνταν, όσα ήταν άστεγα αλλά κι οι σύζυγοι κι οι μητέρες που συγκλονισμένες απ’ τον πόλεμο, δεν μπορούσαν να ξεπεράσουν τις απώλειες που παράγονται από αυτό το τραυματικό συμβάν.

.

.

Σε αυτό το βιβλίο (για το οποίο μπορείτε να διαβάσετε περισσότερα εδώ κι εδώ όπως έκανα κι εγώ και σας μεταφράζω σήμερα βασικά σημεία των εν λόγω άρθρων), τα μονοπάτια αυτών των χαμένων υπάρξεων τελικά ανασυντίθενται, μέσα από τη σοφή χρήση ενός πολύ πλούσιου αρχειακού υλικού: φωτογραφίες, ημερολόγια, επιστολές, ιατρικές εκθέσεις, ιατρικά αρχεία κτλ.

.

Και φαίνεται ο τρόπος που ερμηνευόταν η θηλυκότητα από την περιγραφή των φορέων που εμπλέκονταν στην παθολογικοποίησή της κι όσα ξαναδιαβάζουμε σήμερα, έχουν σκοπό να μας βοηθήσουν να εντοπίσουμε το σύνολο των προκαταλήψεων και των εκτροπών που χρησιμοποιούνταν ώστε να οριστεί η «γυναικεία απόκλιση» και να γίνει αντικείμενο «θεραπείας».

.

Χρησιμοποιούνται γι’ αυτό το λόγο λοιπόν στοιχεία απ’ τις έγκλειστες στο Sant’ Antonio Abate, στο ψυχιατρικό νοσοκομείο στο Τέραμο, που χρονολογούνται απ’ την τελευταία δεκαετία του 19ου μέχρι το 1950. Το «μονοπάτι αποκλεισμού» που αναδύεται είναι πολύ ιδιαίτερο. Ένα «μονοπάτι» που ξεκινά, φυσικά, πολύ πριν από την πορεία προς την Ρώμη του Μουσολίνι, αλλά – όπως θα δούμε – φτάνει στο αποκορύφωμά της στις επόμενες δεκαετίες όπου εκείνος άρχει.

.

Σαφώς έπαιξε τον ρόλο της κι η ευγονική. Αλλά η συγγραφέας τονίζει πως οι απόψεις περί ευγονικής στην Ιταλία – σε αντίθεση με ό, τι θα μπορούσε κανείς να πιστέψει – δεν ήταν καθόλου σε αρμονία με αυτές της Βόρειας Ευρώπης: η πρόληψη, η υγιεινή κι η ηθική ανάκαμψη θα παραταχθούν στα όρια της επιστημονικής συζήτησης στη γειτονική χώρα και θα αποτρέψουν κατά τη γνώμη της, τις «υπερβολές» στις οποίες υπέπεσε η Γερμανία.

.

Τότε ήρθε όμως, ο Μεγάλος Πόλεμος. Γυναίκες είχαν εισαχθεί στα ψυχιατρεία μεταξύ 1915 και 1918 ,  για αιτίες  που φάνηκε «να έχουν άμεση σχέση με αυτό το τραύμα». Αν κοιτάξετε τα ιατρικά αρχεία είναι εύκολο να καταλάβετε πως συναισθήματα  όπως συγκίνηση, φόβος, απόρριψη που δεν εκφράζονταν, που δεν ήταν διαχειρίσιμα από κείνες είχαν μετουσιωθεί σε ένα ανείπωτο μαρτύριο: πρόσωπα με κατάθλιψη, παγωμένα, σε μια κατάσταση μεταξύ οργής και απάθειας.

.

Η ακινησία, η αδυναμία να εκπληρώσουν τους ρόλους τους, να φροντίζουν τα παιδιά  τους  «για να συνεχιστεί η ζωή» – γράφει η Άννα Bravo- όλα δείχνουν πως αυτές οι γυναίκες δεν είναι πλέον οι ίδιοι άνθρωποι που άφησαν πίσω οι άνδρες την ημέρα της στρατολόγησης τους. 

.

.

Μέσα απ’ τα έγγραφα φωτογραφίζεται ένα γυναικείος μικρόκοσμος που διακόπηκε απ’ την εμπειρία του πολέμου, ανεπανόρθωτα. Μέσα απ’ την άρνηση του ίδιου του σώματος, την προσωπικότητας, την ύπαρξής τους στον κόσμο, αποτυπώνεται το αίσθημα της αποκοπής που βιώνουν από ένα σύμπαν αξιών και συνηθειών στο οποίο καμιά τους δεν θα επέστρεφε πια. 

.

Κι όταν ο πόλεμος τελείωσε, μια σύγχρονη χώρα άρχισε να γεννιέται. Μια «χώρα σύγχρονη» στην οποία μεγάλες αστικές περιοχές μπορούσαν πλέον να φιλοξενήσουν οικογένειες, οι υποδομές τους αναβαθμίζονταν κι ένα σύστημα με προσχηματικό σκοπό να βοηθήσει τους «τρελούς» και τις «τρελές» αναπτύχτηκε, αλλά στην ουσία χρησιμοποιήθηκε ”κυρίως για τη διατήρηση της δημόσιας τάξης και την προστασία της ηθικής», μιας κοινωνίας στην οποία οι διαφορετικοί εξοστρακίζονταν και τα σκάνδαλα έπρεπε να αποκλειστούν.

.

Στα χρόνια του φασισμού η κατάσταση επιδεινώθηκε καθώς επεκτάθηκαν τα όρια  της περιθωριοποίησης και της απόκλισης. Είναι σε αυτή την ιστορική φάση που «εκείνες οι γυναίκες οι οποίες αποκλίνουν από τα φασιστικά ιδανικά για τη σύζυγο και τη μητέρα, αυτές που μεθούν και προκαλούν με τη συμπεριφορά τους, με η γοητεία τους, με τη φυσική τους ανεπάρκεια» στοχοποιούνται καθώς αποτελούν κίνδυνο «για τη βιολογική και ηθική κληρονομιά του κράτους».

.

Σ’ αυτές τις «ανωμαλίες και τη μειωμένη θηλυκότητα» πέφτει το ψυχιατρικό βλέμμα. Σ’ εκείνες που «δεν εκτελούν τα καθήκοντά τους και οι οποίες αποδεικνύονται  ανίκανες». Το καθεστώς του Μουσολίνι προσπαθεί προπαγανδίζοντας ποικιλοτρόπως να δώσει μια νέα ταυτότητα σε αυτά τα περιθωριακά υποκείμενα «που βρίσκονται σε αντίθεση με το υγιές μέρος της κοινωνίας».

.

Το νοσοκομείο για τους «ψυχικά ασθενείς», γίνεται στο σενάριο αυτό, ο τόπος όπου εκτός απ’ την άσκηση ελέγχου, θα εγκλείονται και οι «ανώμαλες». Γίνεται «ένα από τα μέρη όπου θα εφαρμοστεί μια πολιτική επιτήρησης που ακυρώνει τα ατομικά δικαιώματα στο όνομα της δημόσιας τάξης» υπογραμμίζει η συγγραφέας. .

.

Στο ψυχιατρικό ίδρυμα παραδίδονται «οι γυναίκες που αρνούνται να προσαρμόσουν τον τρόπο ζωής τους στα ιδανικά που προτάσσει ο φασισμός και για το λόγο αυτό, θα πρέπει να εκπαιδευτούν εκ νέου μέσω της πειθαρχίας στο άσυλο ώστε να επαναφέρουν τη συμπεριφορά τους μέσα στα πλαίσια μιας βιολογικά και κοινωνικά κατασκευασμένης κανονικότητας».

.

Κι όταν ο φασισμός έπεσε; Μια περίοδος εξίσου ζοφερή ακολούθησε. Η Annacarla Valeriano φέρνει στο φως πολλές ανησυχητικές περιπτώσεις. Νέες που νοσηλεύονταν επειδή αντιμίλησαν στο θείο ή τη μητέρα τους, κοπέλες που λόγω της «συνεχούς διαμάχης» με το συγγενικό τους περιβάλλον, λόγω του μη-ελέγχου των ορμών τους (όπως η Margherita που «γνωρίσαμε» απ’ τον Basaglia),  δηλώνονταν απ’ τον οικογενειακό τους γιατρό ως πάσχουσες από «υστερία υψηλού βαθμού».

.

.

Η συνειδητοποίηση ήρθε μόνο τη δεκαετία του εξήντα. Πρώτα με το βιβλίο της Lieta Harrison «Le svergognate» (εκδόσεις Novissima) και στη συνέχεια, με μια σειρά άρθρων του Angelo Del Boca, που αργότερα συγκεντρώθηκαν στο βιβλίο «Manicomi come lager»  (Edizioni dell’Albero). Υπό το πρίσμα αυτών των αποκαλύψεων της δεκαετίας του εξήντα ο τότε σοσιαλιστής υπουργός Υγείας, Luigi Mariotti, άρχισε μια εκστρατεία καταγγελίας των ψυχιατρικών νοσοκομείων, τα οποία είχε χαρακτηρίσει ως «Δαντικούς λάκκους».

.

Τα άσυλα ήταν γεμάτα με «υγιείς γυναίκες που αντιμετωπίζονται σαν τρελές μόνο και μόνο για τιμωρία». Οι γυναίκες κρατούνταν επειδή διέθεταν ταμπεραμέντο, μια «πεισματάρικη κι επαναστατική ιδιοσυγκρασία» όπως σημειώνονταν στους ιατρικούς τους φακέλλους, επειδή «συχνά έβγαιναν αδικαιολόγητα από το σπίτι», επειδή είχαν «παράτυπες ερωτικές σχέσεις», επειδή μερικές φορές είχαν ξοδέψει ανέμελα.

.

Αναγράφεται χαρακτηριστικά σε φάκελο έγκλειστης πως κατασπατάλησε «τα χρήματα που της έδωσε ο σύζυγός της σε περιττές αγορές», αλλά οι γιατροί είχαν διαπιστώσει ότι  αυτή η «διανοητική ανεπάρκεια» είχε συμβεί αφού  εκείνη»ξυλοκοπήθηκε επανειλημμένα στο κεφάλι με ένα ραβδί από τον άντρα της κι έφερε  πολλαπλούς μώλωπες στο κεφάλι».

 .

Σχεδόν πάντοτε, η διάγνωση της «πολύ περίεργης συμπεριφοράς χωρίς αμφιβολία λόγω διανοητικής ανισορροπίας» (ή κάτι παρόμοιο) αρκούσε για να κλειδώσει πολλές απ’ τις γυναίκες αυτές σε ψυχιατρεία.

.

Στα τέλη της δεκαετίας του εξήντα, κάποιες νεαρές είχαν υποχρεωθεί να νοσηλευτούν λόγω του ότι το έσκασαν απ’ το σπίτι και τη δουλειά τους , επειδή είχαν ..κάπως χτενισμένα «τα μακρυά μαλλιά τους» ή γιατί είχαν πάει  σε συγκεκριμένα μέρη «για να κάνουν έρωτα».

.

Κάτι τέτοιο συνεχίστηκε για χρόνια και χρόνια.  Τυπικά μέχρι τις 13 Μαΐου 1978, όταν εγκρίθηκε ο λεγόμενος νόμος Basaglia. Αλλά ουσιαστικά… Έχουμε ακόμη δρόμο.

.

.

.

*ΟΙ φωτογραφίες είναι απ’ την έκθεση «I fiori del male. Donne in manicomio nel regime fascista» που ολοκληρώθηκε πριν λίγες μέρες στη Ρώμη, στο Casa della Memoria e della Storia. Μπορείτε να δείτε κι άλλες εδώ καθώς κι ένα σχετικό video.

.

.

.

.

.