.
.
Σαράντα χρόνια μετά τον νόμο του Basaglia, ο οποίος επικύρωσε το κλείσιμο των ψυχιατρικών νοσοκομείων, οι ιστορίες και τα πρόσωπα χιλιάδων γυναικών που οι ζωές τους καταστράφηκαν εκεί μέσα, επανεμφανίζονται.
.
Κι αυτό χάρη στο βιβλίο της Annacarla Valeriano (εκδόσεις Donzelli), που δείχνει τι βίωσαν οι έγκλειστες γυναίκες κατά τη διάρκεια των ετών του φασιστικού καθεστώτος στη γειτονική χώρα. Κι όχι μόνο εκεί, αν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς.
.
Το ψυχιατρικό ίδρυμα παραλάμβανε ανέκαθεν το «malacarne», το «κακό κρέας», το «κακό υλικό», που αποτελούσαν όλοι εκείνοι που δεν μπορούσαν να ενταχθούν στις νόρμες.
.
Οι υποτιθέμενες ανωμαλίες της θηλυκότητας λοιπόν «θεραπεύονταν» με εγκλεισμό και πειθαρχία, με σκοπό να απελευθερώσουν τάχα τις γυναίκες που παρέκκλιναν από όλες εκείνες τις δραστηριότητες που ερχόταν σε σύγκρουση με τους αυστηρούς κανόνες της κάθε κοινότητας.
.
Το άσυλο, το ψυχιατρείο, χρησιμοποιήθηκε για την ιατρική υποτίθεται διάγνωση των ανθρώπινων «σφαλμάτων» κι η ψυχιατρική έγινε όργανο σωφρονισμού κι υποταγής στο εκάστοτε καθεστώς.
.
Φυσικό ήταν λοιπόν ότι θα κατέληγαν σε μια ψυχιατρική κλινική, όλες εκείνες που είχαν απομακρυνθεί απ’ τις επιταγές της φασιστικής Ιταλίας. Όλες εκείνες που διεκδικούσαν το δικαίωμα να διαχειρίζονται ελεύθερα την σεξουαλικότητά τους, όλες εκείνες για τις οποίες ο μητρικός ρόλος δεν ήταν ο μοναδικός σκοπός της ζωής τους, όλες εκείνες που παράκουσαν τους πατεράδες τους, όλες εκείνες που ντύνονταν άσεμνα, όλες εκείνες που ήταν αντάρτισσες.. που.. που…
.
Αλλά όχι μόνο. Στα ψυχιατρεία κατέληγαν και τα κορίτσια που είχαν πέσει θύματα βιασμού. όσα κακοποιούνταν, όσα ήταν άστεγα αλλά κι οι σύζυγοι κι οι μητέρες που συγκλονισμένες απ’ τον πόλεμο, δεν μπορούσαν να ξεπεράσουν τις απώλειες που παράγονται από αυτό το τραυματικό συμβάν.
.
.
Σε αυτό το βιβλίο (για το οποίο μπορείτε να διαβάσετε περισσότερα εδώ κι εδώ όπως έκανα κι εγώ και σας μεταφράζω σήμερα βασικά σημεία των εν λόγω άρθρων), τα μονοπάτια αυτών των χαμένων υπάρξεων τελικά ανασυντίθενται, μέσα από τη σοφή χρήση ενός πολύ πλούσιου αρχειακού υλικού: φωτογραφίες, ημερολόγια, επιστολές, ιατρικές εκθέσεις, ιατρικά αρχεία κτλ.
.
Και φαίνεται ο τρόπος που ερμηνευόταν η θηλυκότητα από την περιγραφή των φορέων που εμπλέκονταν στην παθολογικοποίησή της κι όσα ξαναδιαβάζουμε σήμερα, έχουν σκοπό να μας βοηθήσουν να εντοπίσουμε το σύνολο των προκαταλήψεων και των εκτροπών που χρησιμοποιούνταν ώστε να οριστεί η «γυναικεία απόκλιση» και να γίνει αντικείμενο «θεραπείας».
.
Χρησιμοποιούνται γι’ αυτό το λόγο λοιπόν στοιχεία απ’ τις έγκλειστες στο Sant’ Antonio Abate, στο ψυχιατρικό νοσοκομείο στο Τέραμο, που χρονολογούνται απ’ την τελευταία δεκαετία του 19ου μέχρι το 1950. Το «μονοπάτι αποκλεισμού» που αναδύεται είναι πολύ ιδιαίτερο. Ένα «μονοπάτι» που ξεκινά, φυσικά, πολύ πριν από την πορεία προς την Ρώμη του Μουσολίνι, αλλά – όπως θα δούμε – φτάνει στο αποκορύφωμά της στις επόμενες δεκαετίες όπου εκείνος άρχει.
.
Σαφώς έπαιξε τον ρόλο της κι η ευγονική. Αλλά η συγγραφέας τονίζει πως οι απόψεις περί ευγονικής στην Ιταλία – σε αντίθεση με ό, τι θα μπορούσε κανείς να πιστέψει – δεν ήταν καθόλου σε αρμονία με αυτές της Βόρειας Ευρώπης: η πρόληψη, η υγιεινή κι η ηθική ανάκαμψη θα παραταχθούν στα όρια της επιστημονικής συζήτησης στη γειτονική χώρα και θα αποτρέψουν κατά τη γνώμη της, τις «υπερβολές» στις οποίες υπέπεσε η Γερμανία.
.
Τότε ήρθε όμως, ο Μεγάλος Πόλεμος. Γυναίκες είχαν εισαχθεί στα ψυχιατρεία μεταξύ 1915 και 1918 , για αιτίες που φάνηκε «να έχουν άμεση σχέση με αυτό το τραύμα». Αν κοιτάξετε τα ιατρικά αρχεία είναι εύκολο να καταλάβετε πως συναισθήματα όπως συγκίνηση, φόβος, απόρριψη που δεν εκφράζονταν, που δεν ήταν διαχειρίσιμα από κείνες είχαν μετουσιωθεί σε ένα ανείπωτο μαρτύριο: πρόσωπα με κατάθλιψη, παγωμένα, σε μια κατάσταση μεταξύ οργής και απάθειας.
.
Η ακινησία, η αδυναμία να εκπληρώσουν τους ρόλους τους, να φροντίζουν τα παιδιά τους «για να συνεχιστεί η ζωή» – γράφει η Άννα Bravo- όλα δείχνουν πως αυτές οι γυναίκες δεν είναι πλέον οι ίδιοι άνθρωποι που άφησαν πίσω οι άνδρες την ημέρα της στρατολόγησης τους.
.
.
Μέσα απ’ τα έγγραφα φωτογραφίζεται ένα γυναικείος μικρόκοσμος που διακόπηκε απ’ την εμπειρία του πολέμου, ανεπανόρθωτα. Μέσα απ’ την άρνηση του ίδιου του σώματος, την προσωπικότητας, την ύπαρξής τους στον κόσμο, αποτυπώνεται το αίσθημα της αποκοπής που βιώνουν από ένα σύμπαν αξιών και συνηθειών στο οποίο καμιά τους δεν θα επέστρεφε πια.
.
Κι όταν ο πόλεμος τελείωσε, μια σύγχρονη χώρα άρχισε να γεννιέται. Μια «χώρα σύγχρονη» στην οποία μεγάλες αστικές περιοχές μπορούσαν πλέον να φιλοξενήσουν οικογένειες, οι υποδομές τους αναβαθμίζονταν κι ένα σύστημα με προσχηματικό σκοπό να βοηθήσει τους «τρελούς» και τις «τρελές» αναπτύχτηκε, αλλά στην ουσία χρησιμοποιήθηκε ”κυρίως για τη διατήρηση της δημόσιας τάξης και την προστασία της ηθικής», μιας κοινωνίας στην οποία οι διαφορετικοί εξοστρακίζονταν και τα σκάνδαλα έπρεπε να αποκλειστούν.
.
Στα χρόνια του φασισμού η κατάσταση επιδεινώθηκε καθώς επεκτάθηκαν τα όρια της περιθωριοποίησης και της απόκλισης. Είναι σε αυτή την ιστορική φάση που «εκείνες οι γυναίκες οι οποίες αποκλίνουν από τα φασιστικά ιδανικά για τη σύζυγο και τη μητέρα, αυτές που μεθούν και προκαλούν με τη συμπεριφορά τους, με η γοητεία τους, με τη φυσική τους ανεπάρκεια» στοχοποιούνται καθώς αποτελούν κίνδυνο «για τη βιολογική και ηθική κληρονομιά του κράτους».
.
Σ’ αυτές τις «ανωμαλίες και τη μειωμένη θηλυκότητα» πέφτει το ψυχιατρικό βλέμμα. Σ’ εκείνες που «δεν εκτελούν τα καθήκοντά τους και οι οποίες αποδεικνύονται ανίκανες». Το καθεστώς του Μουσολίνι προσπαθεί προπαγανδίζοντας ποικιλοτρόπως να δώσει μια νέα ταυτότητα σε αυτά τα περιθωριακά υποκείμενα «που βρίσκονται σε αντίθεση με το υγιές μέρος της κοινωνίας».
.
Το νοσοκομείο για τους «ψυχικά ασθενείς», γίνεται στο σενάριο αυτό, ο τόπος όπου εκτός απ’ την άσκηση ελέγχου, θα εγκλείονται και οι «ανώμαλες». Γίνεται «ένα από τα μέρη όπου θα εφαρμοστεί μια πολιτική επιτήρησης που ακυρώνει τα ατομικά δικαιώματα στο όνομα της δημόσιας τάξης» υπογραμμίζει η συγγραφέας. .
.
Στο ψυχιατρικό ίδρυμα παραδίδονται «οι γυναίκες που αρνούνται να προσαρμόσουν τον τρόπο ζωής τους στα ιδανικά που προτάσσει ο φασισμός και για το λόγο αυτό, θα πρέπει να εκπαιδευτούν εκ νέου μέσω της πειθαρχίας στο άσυλο ώστε να επαναφέρουν τη συμπεριφορά τους μέσα στα πλαίσια μιας βιολογικά και κοινωνικά κατασκευασμένης κανονικότητας».
.
Κι όταν ο φασισμός έπεσε; Μια περίοδος εξίσου ζοφερή ακολούθησε. Η Annacarla Valeriano φέρνει στο φως πολλές ανησυχητικές περιπτώσεις. Νέες που νοσηλεύονταν επειδή αντιμίλησαν στο θείο ή τη μητέρα τους, κοπέλες που λόγω της «συνεχούς διαμάχης» με το συγγενικό τους περιβάλλον, λόγω του μη-ελέγχου των ορμών τους (όπως η Margherita που «γνωρίσαμε» απ’ τον Basaglia), δηλώνονταν απ’ τον οικογενειακό τους γιατρό ως πάσχουσες από «υστερία υψηλού βαθμού».
.
.
Η συνειδητοποίηση ήρθε μόνο τη δεκαετία του εξήντα. Πρώτα με το βιβλίο της Lieta Harrison «Le svergognate» (εκδόσεις Novissima) και στη συνέχεια, με μια σειρά άρθρων του Angelo Del Boca, που αργότερα συγκεντρώθηκαν στο βιβλίο «Manicomi come lager» (Edizioni dell’Albero). Υπό το πρίσμα αυτών των αποκαλύψεων της δεκαετίας του εξήντα ο τότε σοσιαλιστής υπουργός Υγείας, Luigi Mariotti, άρχισε μια εκστρατεία καταγγελίας των ψυχιατρικών νοσοκομείων, τα οποία είχε χαρακτηρίσει ως «Δαντικούς λάκκους».
.
Τα άσυλα ήταν γεμάτα με «υγιείς γυναίκες που αντιμετωπίζονται σαν τρελές μόνο και μόνο για τιμωρία». Οι γυναίκες κρατούνταν επειδή διέθεταν ταμπεραμέντο, μια «πεισματάρικη κι επαναστατική ιδιοσυγκρασία» όπως σημειώνονταν στους ιατρικούς τους φακέλλους, επειδή «συχνά έβγαιναν αδικαιολόγητα από το σπίτι», επειδή είχαν «παράτυπες ερωτικές σχέσεις», επειδή μερικές φορές είχαν ξοδέψει ανέμελα.
.
Αναγράφεται χαρακτηριστικά σε φάκελο έγκλειστης πως κατασπατάλησε «τα χρήματα που της έδωσε ο σύζυγός της σε περιττές αγορές», αλλά οι γιατροί είχαν διαπιστώσει ότι αυτή η «διανοητική ανεπάρκεια» είχε συμβεί αφού εκείνη»ξυλοκοπήθηκε επανειλημμένα στο κεφάλι με ένα ραβδί από τον άντρα της κι έφερε πολλαπλούς μώλωπες στο κεφάλι».
.
Σχεδόν πάντοτε, η διάγνωση της «πολύ περίεργης συμπεριφοράς χωρίς αμφιβολία λόγω διανοητικής ανισορροπίας» (ή κάτι παρόμοιο) αρκούσε για να κλειδώσει πολλές απ’ τις γυναίκες αυτές σε ψυχιατρεία.
.
Στα τέλη της δεκαετίας του εξήντα, κάποιες νεαρές είχαν υποχρεωθεί να νοσηλευτούν λόγω του ότι το έσκασαν απ’ το σπίτι και τη δουλειά τους , επειδή είχαν ..κάπως χτενισμένα «τα μακρυά μαλλιά τους» ή γιατί είχαν πάει σε συγκεκριμένα μέρη «για να κάνουν έρωτα».
.
Κάτι τέτοιο συνεχίστηκε για χρόνια και χρόνια. Τυπικά μέχρι τις 13 Μαΐου 1978, όταν εγκρίθηκε ο λεγόμενος νόμος Basaglia. Αλλά ουσιαστικά… Έχουμε ακόμη δρόμο.
.
.
.
*ΟΙ φωτογραφίες είναι απ’ την έκθεση «I fiori del male. Donne in manicomio nel regime fascista» που ολοκληρώθηκε πριν λίγες μέρες στη Ρώμη, στο Casa della Memoria e della Storia. Μπορείτε να δείτε κι άλλες εδώ καθώς κι ένα σχετικό video.
.
.
.
.
.
