«Η εικόνα του συγγραφέα [του Ιταλού εκτός Ιταλίας] αλλάζει επειδή στην Ιταλία θεωρείται κανείς ως σύνολο των δραστηριοτήτων του, στο πλαίσιο μιας κουλτούρας που αποτελείται από πολλά πράγματα κι από πολλά σημεία αναφοράς, ενώ στο εξωτερικό είναι μόνο τα μεταφρασμένα βιβλία που φτάνουν σαν μετεωρίτες, μέσω των οποίων οι κριτικοί και το κοινό πρέπει να σχηματίσουν μια ιδέα για τον πλανήτη από τον οποίο έχουν απομακρυνθεί/αποκόπηκαν»
Italo Calvino
Φέτος συμπληρώθηκαν 100 χρόνια από τη γέννηση του Italo Calvino (1923-1985) και γι’ αυτό διαβάζετε σήμερα τη συγκεκριμένη ανάρτηση. Για να μπορέσω να τη συντάξω, ξεκίνησα να διαβάζω ξανά τα έργα του απ’ το τέλος του Οκτώβρη, συμβουλεύτηκα κι άλλες πηγές, ανέτρεξα στο αρχείο μου και για το σκοπό μου εντέλει θεώρησα καλή ιδέα να παρουσιάσω το βιβλίο της Angela Μ. Jeannet που τιτλοφορείται «Under the Radian Sun and the Crescent Moon-Italo Calvino’s storrytelling» (εκδόσεις University of Toronto Press, July 2020), το οποίο δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά κι εξετάζει εξονυχιστικά τα στοιχεία της μυθοπλασίας του μεγάλου συγγραφέα, ανατέμνωντας με μεγάλο σεβασμό το σύνολο του έργου του. Η μετάφραση κι αλλού απόδοση συγκεκριμένων αποσπασμάτων έγινε επομένως από μένα (που δεν είμαι επαγγελματίας μεταφράστρια, αλλά κάνω ό,τι καλύτερο μπορώ) και δεν ήταν καθόλου εύκολο να καταλήξω στις συγκεκριμένες επιλογές. Ας ξεκινήσω όμως απ’ την αρχή.
Στην εισαγωγή λοιπόν, εξηγείται ότι: «Αυτό το βιβλίο εξετάζει τον πυρήνα της συγγραφικής πρακτικής του Calvino, από την οπτική γωνία μιας ιστορικής στιγμής που έχει επιβεβαιώσει την κατάρρευση μεγάλων τμημάτων του οικοδομήματος του πολιτισμού μας και την αποτυχία των περισσότερων πειραμάτων που βασίστηκαν στα εννοιολογικά θεμέλια αυτού του πολιτισμού. Θα προσπαθήσουμε να αναγνωρίσουμε μερικές από τις φωνές που άκουσε ο Calvino και τις «φωνές» που δημιούργησε για να απευθυνθεί στο κοινό που φανταζόταν. Ένα σταθερό νήμα σε αυτόν τον τόμο είναι το ερώτημα -διερευνημένο αλλά ποτέ οριστικά απαντώμενο- των διασυνδέσεων του Calvino με άλλους λογοτέχνες που έγραφαν στα ιταλικά. Είχε πολύ βαθιές ρίζες στην ιταλική παράδοση, αλλά ήταν επίσης λεπτός κριτικός και ανατροπέας της, και η βαθιά σχέση του μαζί της εξηγεί την αμφιθυμία του απέναντι στους διάφορους -ισμούς που τον έχουν διεκδικήσει. Για όλους τους αναγνώστες του Calvino, το κύριο νήμα στον φανταστικό του λαβύρινθο είναι η αγάπη του για την αφήγηση και η πίστη του στη δύναμή του…»
Ποιες ήταν λοιπόν αυτές οι «φωνές» που προαναφέρονται; «Οι φωνές που μιλούν στον Calvino είναι οι φωνές των εφήβων, των ποιητών και των ναΐφ τοποθετημένων σε άγνωστα περιβάλλοντα, που κοιτάζουν τον προβληματικό κόσμο τους και τον εαυτό τους σε αυτόν τον κόσμο, χωρίς αυτολύπηση ή παράπονο. Αποδέχονται ότι πρέπει να ζουν με τις αντιφάσεις και τις ασάφειες της εμπειρίας, και κινούνται αδιάφορα ανάμεσα στα αντικείμενα του σύμπαντος τους, χρησιμοποιώντας τη φαντασία τους ως εργαλείο για να εξερευνήσουν μια ολοένα βαθύτερη αμφιβολία…»
Το δελτίο τύπου του εκδοτικού οίκου University of Toronto Press (July 2020), εξηγεί περισσότερα για τη συγκεκριμένη έκδοση: «Αν και ο Italo Calvino (1923-1985) είναι ένας από τους πιο πολυδιαβασμένους και μεταφρασμένους Ιταλούς μυθιστοριογράφους του αιώνα, ένα ολοκληρωμένο αναλυτικό έργο στα αγγλικά, των γραπτών του, δεν ήταν διαθέσιμο μέχρι τώρα. Σε αυτή τη νέα μελέτη, η Angela Μ. Jeannet προσφέρει ένα πλούσιο και ζωντανό κριτικό πορτρέτο που ενσωματώνει τον Calvino τον δημιουργικό συγγραφέα με τον Calvino τον κριτικό στοχαστή, δύο ρόλους που ο ίδιος ο μυθιστοριογράφος έβλεπε ως στενά συνδεδεμένους. Το «Under the Radiant Sun and the Crescent Moon» εξετάζει την πολιτιστική και λογοτεχνική μήτρα του περίπλοκου φανταστικού σύμπαντος του Calvino, εστιάζοντας στο πάθος του για την αφήγηση και στα διάφορα στάδια της εξέλιξης του έργου του. Ο Calvino έζησε σε έναν πολιτισμό που υπέστη βαθιές μεταμορφώσεις. Η Jeannet ανιχνεύει τις σημαντικές δημιουργικές επιρροές και γεγονότα στη ζωή του και τη σημασία τους για τη γραφή του, από την καλλιεργημένη αστική του ανατροφή και ανάγνωση των Μοντερνιστών μέχρι την αντιπαράθεσή του με τον μεταπολεμικό βιομηχανισμό, την καταναλωτική κουλτούρα της δεκαετίας του 1960 κι έπειτα. Σε όλη τη μελέτη η Jeannet φέρνει στο φως τις απόψεις του Calvino για τη λειτουργία της αφήγησης στη λογοτεχνία και την κοινωνία και τις ισχυρές του συνδέσεις με την ιταλική ποιητική παράδοση. Εξερευνά επίσης πτυχές του έργου του Calvino που αξίζουν περισσότερης προσοχής, συμπεριλαμβανομένων των κριτικά παραμελημένων ιστοριών του Μαρκοβάλντο και του μεταφορικού ρόλου του θηλυκού στον φανταστικό κόσμο του».
Και στο βιβλίο αναφέρεται ότι: «Η αντισυμβατική ανατροφή του ήταν αυστηρή, νηφάλια και διαποτίστηκε από αφοσίωση στις φυσικές επιστήμες. Οι περισσότεροι συγγενείς του Calvino ήταν επιστήμονες, συμπεριλαμβανομένης της μητέρας του, η οποία ήταν από τη Σαρδηνία. Ήταν ένθερμη υπερασπίστρια της καθαρότητας της ιταλικής γλώσσας και σοσιαλίστρια με ακλόνητη αντίθεση στην οργανωμένη θρησκεία. Από την πλευρά του πατέρα του, ο Calvino ανήκε επίσης σε μια πολύ μικρή μειονότητα στην Ιταλία, τους Βαλδένσους, των οποίων η εκπαιδευτική παράδοση είχε τις ρίζες της στον προτεσταντισμό που απορρόφησε ο Italo κατά τη διάρκεια της πρώιμης σχολικής του εκπαίδευσης. Λόγω των επαγγελμάτων τους, των διασυνδέσεών τους (ο πατέρας του Calvino ήταν μασόνος) και των πεποιθήσεών τους, οι Calvinos διατήρησαν μια κοσμοπολίτικη πνευματική προοπτική σε μια εποχή που η Ιταλία πνιγόταν από απομονωτικές δυνάμεις που προέρχονταν από τη φασιστική ιδεολογία. Ο Calvino, λοιπόν, κληρονόμησε μια κριτική στάση απέναντι στις πλειοψηφικές θέσεις και μια δυσπιστία σε όλα τα καταπιεστικά συστήματα και σε όλα τα ανεξέταστα σύμβολα/αξιώματα. Αυτό έγινε σαφές όταν εκτέθηκε στους αυταρχικούς τρόπους του φασισμού και αργότερα του επίσημου ιταλικού κομμουνιστικού κόμματος».
Κι ο ίδιος πώς διαμορφώθηκε ως προσωπικότητα; Τι ρόλο έπαιξαν οι δικές του αναγνώσεις; Τοποθετούσε γενικά, σταθερά πρώτα στη λίστα του, λοιπόν, τα έργα που ταξινομούνται ως παιδική λογοτεχνία, δηλαδή των: Collodi, Kipling, Stevenson, Defoe και, ναι, τα κόμικς.
Συγκεκριμένα, ο Calvino δήλωσε περισσότερες από μία φορές, σε άρθρα και συνεντεύξεις ότι: «Οποιαδήποτε λίστα [ανάγνωσης], νομίζω, πρέπει να ξεκινά με τον Πινόκιο, τον οποίο πάντα θεωρούσα πρότυπο αφήγησης». Όχι μόνο ο Collodi έδωσε την πρώτη εμπειρία της μυθοπλασίας για το παιδί Calvino, αλλά το παράδειγμά του ήταν θεμελιώδες για τον μελλοντικό συγγραφέα από γλωσσική, δομική και θεματική άποψη. Πάνω απ’ όλα, ο Collodi έδειξε κάτι που επρόκειτο να γίνει θεμελιώδες δόγμα για τον Calvino, ότι η λογοτεχνία είναι πρώτα και κύρια αφήγηση. Ο Collodi έδωσε επίσης την εξίσου ουσιαστική απόδειξη ότι είναι δυνατή η συμφιλίωση των αντίθετων θέσεων, αφού το μυθιστόρημά του επιβεβαίωσε ότι η δραστηριότητα αφήγησης είναι ταυτόχρονα παιχνιδιάρικη και σοβαρή, άσκοπη και διδακτική, το σημάδι της ιδιωτικής φαντασίας και του συλλογικού φανταστικού, εν ολίγοις, μια σύνθετη και αναγκαία εκδήλωση της ανθρώπινης ύπαρξης».
Κι εμάς μας ενδιαφέρουν οι επιρροές που είχε δεχτεί, αφού αποτέλεσαν τη βάση για τη μετέπειτα εξέλιξη του ίδιου και του έργου του και πολλές απ’ αυτές τις επιρροές είναι εμφανεστατες στο βιβλίο «Γιατί να διαβάζουμε τους κλασικούς» (τη μετάφρασή του είχε κάνει ο αείμνηστος Ανταίος Χρυσοστομίδης και κυκλοφόρησε απ’ τις εκδόσεις «Καστανιώτης» το 2003).
Κι όσο για τον ίδιο: «Σε αυτοβιογραφικά σημειώματα που φαίνεται να ήταν πιο σημαντικά γι’ αυτόν από ό,τι ήθελε να πιστέψουν οι άλλοι, ο Calvino σχεδίασε την αυτοπροσωπογραφία του ως ανθρώπου με λίγα λόγια, του οποίου οι επικοινωνιακές και εκφραστικές ανάγκες βρήκαν πολύ σύντομα το αποκλειστικό τους μέσο στον γραπτό λόγο. (…) Δεν περιμέναμε τίποτα λιγότερο από έναν συγγραφέα που έκανε τους χαρακτήρες του να βρουν τρόπους επικοινωνίας μέσω όλων των ειδών αντισυμβατικών μέσων, όπως τα ταρό και το σκάκι, αφού είχαν χτυπηθεί από μυστηριώδεις αφασίες…»
Στο ερώτημα γιατί να τον διαβάζουμε και γιατί είναι μεγάλος συγγραφέας απάντησε ο Ανταίος Χρυσοστομίδης, μεταφραστής δώδεκα βιβλίων του, σε μια συνέντευξη που έδωσε στο Βασίλη Κ. Καλαμαρά για το ένθετο «Βιβλιοθήκη» της τότε «Ελευθεροτυπίας» (τεύχος 283, 28/11/2003): «Γιατί είναι μεγάλος ο Ίταλο Καλβίνο; Πρώτον, γιατί κανένα βιβλίο δε μοιάζει με τα προηγούμενα του. Δεύτερον, γιατί ακολούθησε όλα τα μεγάλα ρεύματα της εποχής του, χωρίς μαϊμουδισμούς και χωρίς να μιμείται κανέναν. Τρίτον γιατί είχε μια μοναδική φαντασία. Και τέταρτον, γιατί είχε μια γλώσσα που θυμίζει γόνιμη γυναίκα».
Και για τις γυναίκες, την παρουσία του θηλυκού στα έργα του θα μάθετε πολλά απ’ το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου αφού «η αφηγηματική φωνή στον Καλβίνο είναι αναμφίβολα μια αντρική φωνή» όπως παραδέχεται η συγγραφέας, αλλά «οι μεταφορές του για ό,τι επιδιώκεται και είναι ανέφικτο είναι πάντα γυναικείες σε μορφή. Οι πόλεις που ζουν στη μνήμη και την επιθυμία έχουν ονόματα γυναικών, σαγηνευτικά και μυστηριώδη. Η αρχετυπική Πόλη, η βασίλισσα των πόλεων, είναι αυτή που άφησε ο αφηγητής όταν ήταν παιδί, η Βενετία…»
Και φυσικά στο βιβλίο εξετάζονται τα ουράνια σώματα που βλέπετε και στον τίτλο του κι έχουν ιδιαίτερη θέση στη μυθοπλασία του Calvino, δηλαδή ο ήλιος κι η σελήνη. Ήταν άλλωστε ένας συγγραφέας που ασχολήθηκε με το σύμπαν και τη ζωή γενικότερα κι αρκεί να θυμηθούμε τα «Κοσμοκωμικά» για να το αποδείξουμε. Αξίζει επίσης να σημειωθεί, ότι το μόνο βιβλίο που ο ίδιος ο Calvino μετέφρασε στα ιταλικά ήταν τα «Γαλάζια άνθη» του Raymond Queneau (κάποια στιγμή θα γράψω μερικά πράγματα και για το OuLiPo). Είχε συνεργαστεί με την εφημερίδα Unita, τον εκδοτικό οίκο Einaudi και παρενέβαινε με άρθρα του στον ιταλικό τύπο μέχρι το τέλος της ζωής του. Το Doppio Zero φιλοξενεί ένα εκπληκτικά διαφωτιστικό Καλβινικό αλφάβητο (στα ιταλικά) που θα βρείτε εδώ και στο οποίο αναλύονται διάφορες πτυχές του έργου του. Το διάβασα παράλληλα με το βιβλίο που σας προτείνω, αν θέλετε να μάθετε περισσότερα για ‘κεινον και πρόκειται πραγματικά για εξαιρετική δουλειά.
Αντί επιλόγου, επέλεξα ένα προφητικό απόσπασμα διαχρονικής αξίας με τόσες πολλές συνδηλώσεις για την εποχή μας (αλλά και χρήσιμο ακόμη και για την αυτο-ίαση μας), από μια διάλεξη που έδωσε ο μεγάλος συγγραφέας στο ‘Αμχερστ της Μασαχουσέτης στις 25 Φεβρουαρίου 1976, στο πλαίσιο ενός συμποσίου για την ευρωπαϊκή πολιτική. Τη μετάφραση είχε κάνει ο Θανάσης Γιαλκέτσης και συμπεριλαμβανόταν στο τεύχος της «Βιβλιοθήκης» που αναφέρω και παραπάνω: «Ως τελική παρατήρηση θα ήθελα να πω ότι ακόμη και αν σήμερα είναι αδύνατο σε οποιονδήποτε να αισθανθεί αθώος, αν σε κάθε πράγμα που κάνει ή λέει κάποιος μπορούμε ν’ ανακαλύψουμε ένα μυστικό κίνητρο, εκείνο του λευκού ανθρώπου ή του αρσενικού ή αυτού που καρπώνεται ένα ορισμένο εισόδημα ή αυτού που συμμετέχει σ’ ένα δεδομένο οικονομικό σύστημα ή αυτού που υποφέρει από ένα ορισμένο νευρωτικό σύμπλεγμα, αυτό δε θα ‘πρεπε να μας οδηγήσει σ’ ένα καθολικό αίσθημα ενοχής ούτε σε μια καθολική στάση κατηγορίας. Όταν αντιλαμβανόμαστε την ασθένεια μας ή τα μυστικά μας κίνητρα, έχουμε ήδη αρχίσει να τα θέτουμε σε κρίση. Αυτό που έχει σημασία είναι ο τρόπος με τον οποίο δεχόμαστε τα κίνητρά μας και ζούμε την κρίση μας. Και αυτή είναι η μοναδική δυνατότητα που έχουμε για να γίνουμε διαφορετικοί από αυτό που είμαστε, δηλαδή ο μοναδικός τρόπος για ν’ αρχίσουμε να επινοουμε έναν νέο τρόπο ύπαρξης»._
AIKATERINI TEMPELI 